"Mapa i terytorium" Michel Houellebecq

Kiedy autor umieszcza sam siebie w książce, czyniąc się głównym bohaterem, a dodatkowo uśmiercając w wielce spektakularny sposób, możemy wtedy mówić albo o potężnej megalomanii, albo o specyficznej formie twórczego performance, albo ostatecznie o skrajnej autoironii i cynizmie – i to ostatnie chyba najlepiej oddaje koncepcję Michela Houellebecqa na jego najnowszą powieść. „Mapa i terytorium” to rzecz oddająca jego stosunek do rzeczywistości – niechęć do ludzi, kolektywu, do przeżerającego zachodnią Europę na wskroś kapitalizmu i cywilizacji pędu, w której nie liczy się człowiek, a wytwór jego tytanicznej pracy. Ta powieść daleka jest od skandalizującej „Platformy”, dużo bardziej uporządkowana i spójna niż „Możliwość wyspy”, zbliżająca się w przesłaniu do „Cząstek elementarnych”, ale w gruncie rzeczy jedyna w swoim rodzaju.

Houellebecqa można chyba uwielbiać albo nienawidzić. Tak jak Palahniuka w gruncie rzeczy. Przyznaję, że bardzo cenię twórczość zarówno francuskiego, jak i amerykańskiego kontestatora, ale w kwestii zjadliwości i gorzkich sądów o współczesnym świecie Houellebecq przebija Palahniuka. Może dlatego, że nie ma poczucia humoru. A być może dlatego, że dzisiejszy świat nie jest już wart żadnego uśmiechu. I taka to śmiertelnie poważna (choć momentami komicznie ironizująca) jest powieść „Mapa i terytorium”. Wielowątkowa, ale bardzo konkretna. Zatrważająca. Porażająco prawdziwa.

Główny bohater, Jed Martin, na początku ma duże trudności z tym, by jakoś siebie określić. To artystyczna dusza poszukująca nowych wrażeń, a jednocześnie wycofana z życia społecznego i kontemplująca świat w samotności. Jed próbuje tworzyć sztukę. W pełnej cynizmu introdukcji widzimy, jak męczy się z portretem Jeffa Koonsa i Damiana Hirsta. Portretem, który nie zostanie ukończony, wywołując mdłości i bunt u swego autora. Ale przecież Jed dzięki portretom zdobywa fortunę i staje się osobą medialną. Ten Jed, który początkowo fotografował mapy Michelina, unikając prezentowania ludzi. Potem, kiedy fotografię zamienia na malarstwo, osiąga kolejny sukces – tym razem skupiając się właśnie na znaczących jednostkach. Rozwój Jeda kieruje się zatem ku prezentacji ludzkich wytworów człowieka ery przemysłowej, by zakończyć portretem życia, który doprowadzi do dramatycznych rozwiązań fabularnych, zamieniających „Mapę i terytorium” z socjologicznego fresku w intrygę kryminalną.

„Prace Jeda Martina często przedstawiano jako wyniosłe z chłodnej, zdystansowanej refleksji nad kondycją świata, kreując go na spadkobiercę wielkich konceptualistów z poprzedniego wieku”. Martin w swoją sztukę wkłada wiele serca, ale tak naprawdę tego się nie dostrzega. Agenci, ludzie reklamy, śmietanka francuskiego show businessu – wszyscy zachwycają się przede wszystkim formą jego sztuki. „Mapa i terytorium” bowiem to złożony traktat pytający o istotę bycia współczesnym artystą oraz o to, czy współczesna sztuka ma zachwycać formalnie, czy też docierać do wnętrza ludzkiego, rozbudzać prawdziwe uczucia. O koncepcji artystycznej formy wyrazu siebie Jed rozmawia m.in. ze swoim ojcem, który u schyłku życia, schorowany, pozwala sobie na bliskość względem syna, której nigdy mu nie okazywał. Jed i ojciec to dwie samotne wyspy, które tak naprawdę wszystko dzieli. Ich rytualnie wręcz spędzane wieczory wigilijne to jedyna w roku forma kontaktu. Nieudana próba, która zawsze kończy się fiaskiem. A kiedy pojawi się już między nimi bliskość, trzeba ją natychmiast zniszczyć, nawet kosztem poddania się eutanazji i zakończenia życia przed czasem.

Samotność Jeda, który nie potrafi zbudować stałego związku, ukazana jest w kalekich relacjach z kobietami. Wciąż wielbi w głębi duszy sprzedającą swe wdzięki Geneviéve z Madagaskaru (kochankę z młodości) oraz kuszącą Rosjankę Olgę, wprowadzającą go w świat artystycznej i pseudoartystycznej bohemy Paryża, oferującą nie tylko doborowe partnerstwo zawodowe, ale i prawdziwą miłość, którą Jed odrzuca. Mężczyzna nie jest w stanie nawiązać z nikim bliskiej relacji i to właśnie zbliża go do Michela Houellebecqa (bohatera książki, nie jej autora), który wyświadcza mu przysługę, za którą Jed odwdzięcza się jedynym portretem, w który naprawdę włożył swoje serce. Portretem fatalnym. Zgubnym. To prezent dla pisarza, z którym Jed znajduje wspólny język i ostatecznie jest nawet gotów do pierwszej w życiu przyjaźni. Oczywiście nie uda mu się jej nawiązać.

„Mapa i terytorium” ukazuje świat cywilizacji europejskiej w fazie rozkładu. Ludzie produkują, ale i sami są produktami, egzystencja opiera się na tytanicznej pracy, kapitalizm pręży muskuły, ale to tylko chwila, bo docierają do nas wiadomości o kolejnych kryzysach ekonomicznych. Ostatecznie w wizji Houellebecqa zastany świat ulegnie degradacji. Nastąpi powrót sił witalnych i mocy natury. A Jed, fotografując mapy Michelina, zwraca się ku wsi, prowincji, prostocie życia. Na prowincji odnajdzie szczęście, którego nie dał mu żaden człowiek z machiny ery przemysłowej.

Houellebecq potwierdza klasę wielkiego pisarza. Pisarza naszych czasów. Mizantropa, dziwaka, snoba… czy genialnego wizjonera? Warto pomyśleć, kim jest naprawdę, czytając jego najnowszą książkę.

Wydawnictwo W.A.B., 2011