Wydawca: Biuro Literackie
Data wydania: 10 marca 2025
Liczba stron: 200
Oprawa: miękka
Cena det.: 49 zł
Tytuł recenzji: Poszukiwania siebie
Magdalena Genow swoją książką zbliżoną objętościowo do znakomitego „Bezmatka” Miry Marcinów mogłaby znakomicie uzupełnić jego leitmotiv „matki nie odchodzą” – i robi to, nadając temu zwrotowi zupełnie nowe znaczenie. Nie dlatego, że to zupełnie inna opowieść, bo nie jest konfesyjną historią żałoby jak u Marcinów. Także nie dlatego, że Genow jako kolejna polska pisarka udowodni, iż motyw macierzyństwa jest nadal w literaturze kopalnią, w której odkryć można następne literackie skarby. Dlaczego? „Złodziejka matek” – krótka i niesamowicie sugestywna książka – zaprezentuje w nieoczywisty sposób to macierzyństwo. Głównie dzięki interesującej polaryzacji pokazującej, że bycie matką to zazwyczaj kwestia wyboru, jednak bycie córką już nim nie jest. I ma to swoje zasadnicze egzystencjalne konsekwencje. Myślę, że o fantazjach na ich temat w dużej mierze jest ta powieść.
Dlatego użyłem określenia „kolejna pisarka”, gdyż portretując skomplikowane więzi między matką a córką, Genow eksperymentuje także formalnie, jak zrobiła to w wydanym przed dekadą „Otolicie” Katarzyna Gondek. Tam mieliśmy do czynienia z czymś, co nazwałem „figurą Matki”, tutaj rodzicielka będzie punktem wyjścia opowieści egzystencjalnej o tym, jak rozpaczliwie i jak kompulsywnie córka, której matka na różne sposoby była nieobecna, staje się kobietą świadomą macierzyństwa dopiero wówczas, gdy doświadczy własnego, konfrontując je ze wspomnieniami.
Matka Emmy była artystką. Miała też tak zwane żółte papiery. W sugestywnym wstępie czytamy, jak nazywa córkę neologizmem, jak przekazuje jej zasadniczą mądrość życiową, a potem jak oddala się od niej, chociaż to specyficzny rodzaj oddalenia. Bo Emma ma w gruncie rzeczy podobną wrażliwość, nie wpisuje się w żaden schemat, myśli o świecie i odczuwa go nieszablonowo, tkwi w niesatysfakcjonującym ją związku, a przede wszystkim stara się zrobić wszystko, żeby wykraść z innych kobiet to, czego nie otrzymała jako dziewczynka, by prowadzić pełnowartościowe życie i by wiedzieć, co ma przekazać własnym dzieciom. Daje im troskę, jest uwrażliwiona na niuanse ich osobowości, idzie inną drogą, a nawet dwiema różnymi drogami, bo Magdalena Genow opowiada również o tym, że ponowne macierzyństwo wcale nie jest doświadczeniem powtarzalnym. Podoba mi się to, że opowiadana wprost historia o nieukojonym żalu po matczynym odrzuceniu staje się tutaj wielowątkową opowieścią także o naturze jako matce, o ukształtowanych przez nią żywiołach, o formach i kształtach życia ściśle związanego ze światem, który jako ludzie rujnujemy.
„Złodziejka matek” jest najciekawsza wtedy, kiedy odrywa się od realizmu i próbuje definiować macierzyństwo w poetyckiej sekwencji obrazów, które wzajemnie się uzupełniają. Wskazałem już, że bycie matką nie będzie tutaj powtórzeniem. Nie może nim być, bo wyobraźnia i wrażliwość narratorki nie pozwalają jej wchodzić w utarte koleiny, myśleć schematycznie, wkraczać w ponurą rutynę, uczyć się przede wszystkim na niepowtarzaniu błędów. Tu bycie matką jest poszukiwaniem, ale to przede wszystkim książka o poszukiwaniu matki w innych. Przyjaciółka narratorki kolekcjonuje różne przydasie, ona sama – matki właśnie. Jednocześnie to opowieść o tym, jak tworzy się zbiór ponurych wspomnień, z którymi nie można sobie poradzić przez wypieranie, zapominanie. Pamięć jest tu bardzo żywa, jednakże najcenniejsza jest wyrosła z tej pamięci wrażliwość na detale. Jest w powieści zresztą mowa wprost o „glejcie na wrażliwość”. Genow opowie o kobiecie jako istocie nawiązującej metafizyczny kontakt z naturą, a jednocześnie z samą sobą – poszukiwaczką tego wszystkiego, co odebrała jej matka, każąc później wstydzić się w szkole pochodzenia z rodziny patologicznej, a tak naprawdę stale pamiętać, iż ruszyła w drogę z deficytami, którym trzeba wyjść naprzeciw.
Partner bohaterki zakochany w świecie sztucznej inteligencji – „wyeksportował fragment własnego mózgu do komputera” – jest zadaniowy, a przede wszystkim skoncentrowany na logicznym myśleniu. Myślenie i analizowanie świata przez Emmę wynika z tego, jakiego impulsu doświadczy i co będzie szło za tym impulsem, jaki rejon asocjacji otworzy się w jej mózgu. Emma także przywiązuje ogromną rolę do własnego ciała, bo zarówno tęsknoty, jak i pragnienia związane z byciem córką, a potem matką, ściśle związane są z reakcjami ciała – na przebieg ciąży, poród czy połóg. Świetnie skonstruowana scena, w której Genow pokazuje, jak w świadomości męża poród żony konkuruje z przebiegającą w tym samym czasie operacją domowego kota, obrazuje jednocześnie, że Emma stale jest zaprogramowana na bycie w egzystencjalnym dyskomforcie, bo zajęła czyjś czas; może być na drugim planie, czuje jakąś wewnętrzną potrzebę kwestionowania siebie oraz swoich przeżyć jako najważniejszych. To z jednej strony postać tragiczna i nieszczęśliwa, z drugiej jednak – silna poprzez świadomość tego, że nie jest wyjątkowa. A jednak jest taka. Dlatego ta książka przykuwa do siebie mocniej niż choćby dwie wspomniane na wstępie powieści, gdyż Magdalena Genow zbliża nas do bohaterki bardzo nieoczywistej. Emma jest nikim i wszystkim jednocześnie. Życie Emmy jest doświadczeniem traumatyzującym, a przy tym bardzo uniwersalnym.
Bywa, że jest zazdrosna o emocje innych. O to, że jej koleżanki mają tak zwane normalne matki. O to, że kogoś wzrusza w hitowym filmie coś, co w żaden sposób nie porusza Emmy. Ją cechuje – jak to autorka trafnie zaznacza gdzieś mimochodem w jednym z rozdziałów – „selektywna uważność”. Dlatego „Złodziejka matek” jest od pewnego momentu zupełnie nieprzewidywalną powieścią. Zgrabnie wybrzmiewa tutaj metafora skafandra kosmonautki w odniesieniu do Emmy, ale Genow dba o detale każdego akapitu w taki sposób, by wykrzesać niezwykłą opowieść z zasadniczo oczywistych uwarunkowań życiowych. Jest też ciekawa symbolika ciała zalewanego falami, nawiązanie do oceanicznych głębin i występujących tam form życia, zmuszanie do zastanawiania się nad tym, do czego tak naprawdę Genow porównuje macierzyństwo.
I jest tu trochę tak jak ze światem oglądanym przez bohaterkę: widzimy wszystko jak przez firankę, nie możemy być bezpośrednimi świadkami, jednakże dostrzegamy dużo więcej niż ci, którzy są fizycznie najbliżej. „Złodziejka matek” to powieść eksperymentująca z perspektywą prezentowania kobiecego wyobcowania i kobiecej wrażliwości. Główna bohaterka stale rozmyśla o tym, kim jest i kim mogłaby być, fantazjując, antycypując, porównując, wprowadzając czytelnika w pewien niepokój, który narasta. Bo to opowieść jednocześnie o porzuconej dziewczynce, empatyzującej z cierpieniem natury kobiecie i o kosmonautce, która doświadcza stygmatyzowania, lecz dzięki niemu odkrywa samą siebie w mikrokosmosie intymnych przeżyć. Pięknie napisana książka, można ją czytać, szepcząc komuś do ucha. Kameralna i czuła, lecz także z ogromnym ładunkiem emocjonalnym i trafnymi obserwacjami socjologicznymi dotyczącymi zmieniającego swe oblicze świata, w którym trzeba zaakceptować siebie słabą i silną jednocześnie.