"Haszyszopenki" Jarosław Maślanek

Mglista to proza. Zanurzona w trujących oparach mrocznego komunizmu, z piętnem stanu wojennego, codziennej szarości i bezdusznej egzystencji w prowincjonalnym miasteczku, w którym czas się zatrzymuje, a ludzie oddychają powietrzem nasyconym wonią pędzonego w melinie Jędrka Pijaka alkoholu i dymu wydobywającego się z kominów okolicznych Zakładów, będących wybawieniem dla ludzi, którzy nie potrafią nadać życiu rytmu inaczej niż poprzez żmudną, codzienną pracę. Jarosław Maślanek nawiązuje do nurtu współczesnej prozy inicjacyjnej reprezentowanej przez m.in. Pawła Huellego („Weiser Dawidek”), Stefana Chwina („Krótka historia pewnego żartu”) czy znanego szerszemu gronu czytelników „Blaszanego bębenka” Güntera Grassa. Przeczytamy o bardzo przeciętnym i zwyczajnym świecie, w którym próbuje się rozwijać nietuzinkowa osobowość. Będziemy świadkami wszelkiego rodzaju doświadczeń wprowadzających 12 – letniego Maksymiliana do piekła, do jakiego nie chce się dostać. Będziemy również obserwować jego upadek, ale przede wszystkim poznawać ból rozczarowania, klęskę pożegnania się z marzeniami i przejmującą samotność, jaka towarzyszyć będzie bohaterowi od pierwszej do ostatniej strony powieści.

Maks przechodzi kolejne stadia wtajemniczenia w dorosłość. Przedziera się przez kolejne kręgi piekielne, aby w końcu dotrzeć tam, gdzie w pełni świadomie jest w stanie ujrzeć własne oblicze. To bardzo trudna droga, w której towarzyszy mu Wronek. Wzajemne relacje chłopców budowane są na zależnościach, podległości i szantażu emocjonalnym, ale tylko Wronek zasługuje w mniemaniu Maksa na miano prawdziwego przyjaciela. Jest w tej przyjaźni coś niepokojącego, staje się coraz bardziej szorstka, brutalna, wydaje się jedynie symbolicznym potwierdzeniem upośledzonych relacji społecznych, jakie budowali ludzie po traumatycznym przeżyciu stanu wojennego i odebraniu im elementarnej potrzeby przynależności do kogoś i bliskości z drugą osobą. A tłem dla wszystkiego są ostatnie gorące dni sierpnia, zwiastujące powrót do szkoły, do przewidywalnej do bólu codzienności, do świata, w którym nie będzie miało już znaczenia to, czego Maks pragnie, ale to, co powinien robić.

Wronek manipuluje uczuciami i światopoglądem bohatera, czyniąc to w sposób dość niejednoznaczny. Młody buntownik, agresywny odszczepieniec, syn milicjanta i samotnik z wyboru, próbuje odbierać Maksowi jego własną tożsamość, czyniąc niejako swoim niewolnikiem. Co ma jednak począć chłopiec wyszydzany przez rówieśników, lekceważony przez rodziców, których małżeństwo jest w ruinie i narażony na ostracyzm środowiska małej miejscowości, od którego zdecydowanie odstaje? Komu zaufać i komu wierzyć, gdy jeden sąsiad próbuje go upić, drugi zgwałcić, a pierwsza na jego drodze dziewczyna okazuje rozczarowanie i znika tak szybko, jak się pojawiła? Pozostaje owa piekielna więź z Wronkiem, która doprowadzi do niejednej tragedii… I wszystko w świecie zupełnie nieczułym, pozbawionym jakichkolwiek emocji i wrażeń, w czarno–białej rzeczywistości komunistycznego bloku i obskurnego podwórka wokół niego.

„Nasze miasto było miastem zapominalskich. Jego mieszkańcy uparcie próbowali żyć wyłącznie dniem dzisiejszym. Zapominali, że istniało jakieś wczoraj, o jutrze nie chcieli myśleć”. Ten wszechobecny marazm zabija Maksa. Dusi go. Wyniszcza. Z niego nie ma ucieczki, a eldorado Wysp Kanaryjskich okazuje się tylko kolejną mrzonką Wronka, próbującego za wszelką cenę wybić się ponad bylejakość tego, co go otacza. „Haszyszopenki” są naturalistycznym wręcz opisem dramatu dziecka, które pragnie ruchu i działania, a miota się jedynie w klatce nakazów i przyzwyczajeń. Czy jest dla niego jakakolwiek forma ucieczki od przytłaczającej rzeczywistości? Wydaje się to niemożliwe, wszak „W tym naszym stanie wojennym jakby się wszystkim mniej chciało. Nie to, że wcześniej chciało się jakoś szczególnie, nie; ale odkąd Jaruzel ogłosił czas wojny bez wojny, ludziom nie chciało się już w ogóle. Przecież nie wiadomo, co będzie jutro, Ruskie wejdą, czy co? Po co starać się dzisiaj?”. Wszystko bowiem sprowadza się do bezmyślnego przeżycia czasu teraźniejszego. W świecie Maksa nie ma rozmów, wymiany myśli, nie ma marzeń i planowania przyszłości. Są jedynie nieszczęśliwe karykatury ludzkie zamknięte w czterech ścianach takich samych mieszkań bloku przy ulicy Jodłowej. Z tego świata nie ma ucieczki. Zastyga w swej martwocie i odbiera chęć do życia. Maks próbuje więc czerpać witalne siły od szalonego kontestatora, który paradoksalnie będzie mu je odbierać najsilniej.

I jeszcze tytułowe haszyszopenki. Symbol burzenia porządku, bezideowej rewolucji, symbol początku i końca, symbol przeznaczenia i destrukcji. Powieść Maślanka wynika niejako z buntu pamięci oraz pragnienia wyrażenia rozczarowania i smutku wobec minionych czasów. To książka będąca prywatnym rozliczeniem ze światem, który nigdy nie przestał istnieć i z ludźmi, którzy nadal tkwią półżywi w wyobraźni autora. „Haszyszopenki” są w gruncie rzeczy bardzo smutną opowieścią o rozwoju świadomości i jej zapadaniu się w otchłań niebytu. To dobry debiut, w którym powracają czasy, o jakich niechętnie dzisiaj się rozmawia. Warto przyjrzeć się tej powieści bliżej i może jednak porozmawiać o tym, o czym kiedyś nie dało się dyskutować.

Wydawnictwo W.A.B., 2008