"Insekt" Claire Castillon

Co robi kobieta w średnim wieku, której przydarzyło się być matką i musi niańczyć dwie córki, a nie tę jedną, wymarzoną i zaplanowaną? Wytrzymuje z bliźniaczkami parę lat, a następnie wyrzuca jedną z samochodu. Przecież wyraźnie powtarzała sobie i mężowi, iż ma być tylko jedna córka… Taką introdukcję znajdujemy w zbiorze opowiadań Claire Castillon. Pisarka z masochistyczną wręcz pasją zebrała traumatyczne wspomnienia, doświadczenia lub zasłyszane opowieści i postanowiła zaserwować czytelniczkom (już na początku pojawia się sugestia, iż mężczyźni do tej książki mają wstęp wzbroniony) makabryczną opowieść w dziewiętnastu odsłonach o tym, jak wiele zła wyrządzać sobie mogą nawzajem matki i córki. Makabra francuskiej autorki jest może nie tyle nieprawdziwa (tak silne i tak skrajne uczucia jak miłość i nienawiść od zawsze towarzyszą relacjom wielu ludzi, także relacjom między mężczyznami, Pani Castillon), co mocno jednostronna, manierycznie przesadzona, histeryczna i irytująca eksploatowaniem wciąż na nowo tego samego motywu oraz udowadnianiem, że za każdym razem mamy do czynienia z innym procesem, prowadzącym do destrukcji relacji między matką a córką.

Na początku chciałbym zwrócić uwagę na to, w jaki sposób Castillon portretuje w swej książce mężczyzn. Stanowią oni egzotyczne tło dla walk, które toczą ze sobą najbliższe im kobiety. Mężczyźni są z prozy Castillon rugowani – dosłownie i metaforycznie. Jeśli widzimy męża, to podejrzewanego przez żonę o współżycie seksualne z córką (w tytułowym opowiadaniu) albo takiego, którego można ośmieszyć i sprowokować (opowiadanie „Moja najlepsza przyjaciółka”). Mąż Castillon jest wycofany, obojętny, pełen rezerwy, śmieszny i żałosny. Albo właśnie się rozwiódł z cierpiącą z tego powodu żoną albo też do tego rozwodu już blisko, co próbuje zmienić córka, tuszująca przed matką zdrady małżonka („Ojciec nie jest zły, mamo”). Mężczyzna ma w sobie także moc, która zmusza kobietę do porzucenia własnej córki w szpitalu tuż po porodzie, albowiem niemowlę będzie jedynie balastem dla ich związku. Ona zaś chce, żeby wybrankowi serca było jak najlepiej i jak najspokojniej w domu, do którego wpada od czasu do czasu między kolejnymi długimi podróżami („Różowe niemowlę”). Reasumując, przeżywanie relacji z mężczyzną jest u Castillon zbyt intensywne i przez to trudne do utrzymania. Zbyt apodyktycznie męska świadomość wpływa na kobiecą… podświadomość. Mężczyzn z opowiadań Castillon musi się pozbyć tylko po to, by wreszcie na swojskim gruncie pokazać traumatyczne zależności między kochaniem a nienawidzeniem, między byciem matką a rozumieniem roli matki; między stawaniem się przez córkę kobietą a jej rozumieniem swojej wtórnej kobiecości.

Galeria kobiet wzajemnie atakujących się, a potem po tych atakach liżących rany (swoje i tej drugiej) jest w „Insekcie” doprawdy zdumiewająca. Widać wyraźnie, że Castillon widzi możliwość rozwiązania wielu konfliktów w zerwaniu dotychczasowych więzi. Córka musi zakończyć rozwój toksycznej zależności swych poczynań od ilości operacji chorej matki („Dziesięć operacji w dziesięć lat”), mentalnie oderwać się od chaosu słów i myśli swojej rodzicielki („Zerwanie”); matka natomiast zmuszona jest toczyć regularną, agresywną wojnę domową tylko po to, by zmusić córkę do odejścia i zakończenia symbolicznej walki dwóch silnych osobowości, ale przede wszystkim dwóch bardzo słabych i zagubionych dziewczynek („Przemoc”). Co jednak zrobić, kiedy zerwanie więzi nie jest możliwe? Jak próbować zrozumieć drugą stronę, atakującą i proszącą jednocześnie o czułość i uwagę? Dla Castillon zręcznym (ckliwym i chwytliwym) motywem ukazania niemożności zmian w życiu matek i córek jest śmierć jednej z nich. Kiedy matka umiera, córka musi pogodzić się z utratą i zacząć własne, nowe życie. Kiedy umiera córka, matka uświadamia sobie swoje błędy i próbuje na nowo odbudować samą siebie. Umierają w „Insekcie” bohaterki jak owady potraktowane Raidem. Dodatkowo same siebie uśmiercają albo zakładają sobie pętlę na szyję tylko dlatego, że nie mogą znieść niedoskonałości tej, z którą toczą bój. Walka płci pięknej nie jest u Castillon ani piękna, ani poruszająca, ani do końca prawdziwa. Stworzone postacie to delikatne mimozy, które dotyka i niszczy każda konfrontacja z nieuporządkowanymi myślami i emocjami. Mimo umiejętnie budowanego napięcia i wieloaspektowego ukazywania rodzinnych dramatów, bohaterkom opowiadań Castillon zwyczajnie nie można współczuć.

Gdyby autorka w tych dziewiętnastu odsłonach nie grała na emocjach i nie fałszowała emocjonalnych stanów zagubienia między miłością a nienawiścią, wyszłaby jej całkiem niezła proza psychologiczna. Jest „Insekt” jednak marnej próby opowieścią o kobiecym piekle, w którym nie ma możliwości, by cokolwiek zrozumieć. Osobiście męczy mnie czytanie dziewiętnaście razy mniej więcej o tym samym, a wtórność tematyczna w obrębie tak niewielkiego zbioru opowiadań może spowodować tylko jedno. Nudę podczas lektury. Może faktycznie to czytelniczki przeżyją tę książkę głębiej. Pytanie tylko, czy Castillon sama przeżyła świadomie proces pisania tych opowiadań i czy teksty te nie powinny leżeć na biurku w gabinecie jej prywatnego psychoanalityka, zamiast być podawane na tacy jako literatura rzekomo poruszająca do głębi.

Wydawnictwo W.A.B., 2009