"Drugi dziennik" Jerzy Pilch

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Data wydania: 6 grudnia 2013

Liczba stron: 284

Oprawa: twarda

Cena det: 39,90 zł

Tytuł recenzji: Chorobliwe trwogi i zdziwienia…

Mijający rok jest rokiem podwójnych przyjemności czytelniczych. Po dwie książki sygnowane ważnymi nazwiskami się ukazały, żeby wspomnieć Huberta Klimko-Dobrzanieckiego czy Ingę Iwasiów. Mamy też drugiego Pilcha. Po pierwszej od pięciu lat, wyczekiwanej powieści "Wiele demonów" dostajemy prawie że pod choinkę drugą publikację, ważną dla autora, ale i dla jego wielbicieli. Jerzy Pilch dubluje formę dziennika. Ten drugi  - jak zauważyła już Bernadetta Darska – jest dużo bardziej intymny, zdecydowanie oddalony od spraw społecznych, choć i tu poczytamy między innymi o tym, jak trudno jest Polskę kochać, żyć  w niej, kibicować polskim piłkarzom (tak, to mocno społeczny temat!).

„Drugi dziennik” zebrany jest z tekstów publikowanych w „Tygodniku Powszechnym” i to przede wszystkim rozprawa autora z chorobą, analiza stanu niepewności rozrastającej się coraz bardziej; to także opowieść o pokorze i o lękach, które można oswajać. Bardzo osobista publikacja. Bardzo złożona w swej pozornie nieskomplikowanej formie. Chwilami tragikomiczna, ale częściej refleksyjna; ocierająca się o jakiś fatalizm, który czym prędzej trzeba przegnać i pomimo lęku walczyć dalej. O swe normalne życie. Świadomego człowieka, intelektualisty, czytelnika, ewangelika, kibica, mężczyzny po prostu. „Drugi dziennik” opowiada o tym, jak Pilchowi minął rok. Był ciężki, czekają go być może dużo cięższe. Chce o tym pisać i wie, że pisanie egocentryczne jest grafomanią, więc pisze gdzieś z oddalenia, będąc jednak w centrum. Hoża staje się punktem odniesienia, ale świat widzi Pilch z wielu perspektyw. Obiektywnie… i zdrowo.

Najstraszniejsze, co może się przydarzyć w chorobie, to niemoc duchowa. Utrata świadomości, intelektualnej sprawności – one mogą nieść ze sobą dramat największy i trudny do opisania. To dramat utraty języka kontaktu z literaturą; tą czytaną i tą tworzoną jednocześnie. O literackich przygodach czyta się na kartach „Drugiego dziennika” z mieszaniną podziwu i zadumy; Pilch wgryza się w teksty na tyle mocno, że zgrzytają mu między zębami. Nieścisłości, trudności interpretacyjne, zadziwienia, złości i nieznośności wszelakie. Autor czyta, co pisze Babel, Camus, Arasse, Marai i Cioran. Wspomina o poszukiwaniu mistycznego wręcz tekstu Maupassanta, którego bohater chce oszukać starość i śmierć. Zmierzając ku czemuś, co nieuniknione, Pilch szuka zagadek bytu i niebytu u tych, których ceni i z którymi lubi się sprzeczać. Swój dziennik pisze świadomie i wie, czego unikać. Imitacji z diariusza Lechonia albo pułapek, w jakie wpadał Grass i dzięki któremu świadomie zostaje wypunktowane to, w jaki sposób dziennika pisać nie należy.

Pilch pisze tak, jak myśli i czuje. To jego spowiedź ekstremalna. Ta z rodzaju najtrudniejszych. Bo teraz trzeba podjąć decyzję, czy użalać się nad stanem, w jaki wpędza choroba, czy z tego stanu wybierać to, co daje mimo wszystko siłę; Pilch jest zdeterminowany i nie poddaje się zwątpieniu, choć przecież pisze o traumie pożegnania ze zmarłym przyjacielem z Wisły, równolatkiem Jerzym Cieślarem. Przecież to musi być bolesne, kiedy wspomina się życie kogoś, z kim wspólnie się dorastało – mimo tego, że życie rozdzieliło ich stosunkowo wcześnie i nie było szans na intymne relacje podczas gdy teraz znajduje się ten czas na intymność wspomnienia o kimś, kogo nie ma…

O zmarłych jest zresztą kilkakrotnie. O wyczuwaniu czyjejś obecności w mieszkaniu przy Hożej, o jakichś komunikatach z zaświatów, a może po prostu o sprawach, których się nie powiedziało albo jakim się nie przysłuchało. Śmierć istnieje w tej publikacji po pierwsze jako coś szalenie pewnego i spodziewanego, po drugie – jednocześnie – kryje się gdzieś nienazwana, wciąż obca, wciąż daleka, nieobecna. Dziwne to, gdy zmarli sygnalizują obecność i gdy rozważania o nich pozwalają nie tylko zrozumieć okrutną logikę końca życia, co ten koniec przedefiniować na kilka sposobów. Bo to nie książka o umieraniu, lecz o byciu!

Pilch jest. Akcentuje to bycie, intensywniejsze na pewno i wyraźniejsze, gdy walczy się na wielu różnych frontach. „Drugi dziennik” to refleksyjne świadectwo niepewności. Nie padają pytania o to, jak żyć dalej, ale można je wyczytać między zdaniami – kreślonymi bowiem coraz mniej pewną ręką, której nie chce ulżyć żadna ze znanych kobiet w charakterze sekretarki do pisania dyktowanego. Chce i nie chce pisać o chorobie. Jeżeli już to robić, należy z niej uczynić dobrze opowiadaną historię. Bez sentymentalizmu, bez niepotrzebnego patosu. Choć w omówieniach zwykle unikam dłuższych cytatów, nasuwa mi się w tym momencie fragment soczysty i znaczący! „Starczy utyskiwań, resztę piszemy z punktu widzenia człowieka absolutnie zdrowego. Tylko taka strategia opowiadania ma sens, tylko do głębi przeświadczony o swym niczym nie zamąconym zdrowiu narrator ma szansę zdania sprawy z powoli pożerającej go gruźlicy, pylicy, trzepawicy, motylicy, dżumicy, szczypawicy czy innej kurwicy. Kwestia stylu. Stylem się to załatwia. Stylem!”. Pilch załatwia niegodziwości losu, niemożności, trudności, opory i wszelkie zmiany, co nie wróżą niczego dobrego. To smutna książka, ale nie mamy zaznać smutku, lecz zdziwienia bardziej, doświadczyć egzystencjalnej zadumy – niekoniecznie nad autorem, bardziej nad samymi sobą w świecie, w którym każdy z nas ma datę swojej śmierci, ale nikt o niej nie wie, nigdy się nie dowie.

„Drugi dziennik” jest też humorystyczny, w dobrze nam już znanym stylu. Rewelacyjna rozmowa z matką, która jest przekonana, iż księża mogliby ukrócić niedobre praktyki samobójcze, sama w sobie rozsadza tekst, w jakim snute są ponure rozważania o naturze tych, co sami wyznaczają sobie datę śmierci. Uśmiechniemy się częściej, kiedy dotrze do nas, w którym momencie Pilch pisze ze śmiertelną powagą, a kiedy się zgrywa. To drugie jest rzadsze, ten drugi diariusz inny jest od żarliwości i energetyczności pierwszego. Co pozostaje autorowi? Bóg i piłka nożna. Wiara w doskonałość i niepewność. Pierwsze buduje, drugie osłabia. Jest też nadzieja. Świadomość własnej siły. Siły intelektu. Dlatego czytanie tej niesamowicie inteligentnej książki jest przede wszystkim estetyczną przyjemnością. Bez względu na trud problematyki i mroczne dwuznaczności, jakich nie sposób nie wyczytać tu i tam…