"Kamienny Anioł" Margaret Laurence

Wydawca: Wydawnictwo Bona

Data wydania: 10 czerwca 2014

Liczba stron: 284

Tłumacz: Danuta Pasicka

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det: 34,90 zł

Tytuł recenzji: Niepokorna do końca

U progu tego roku polski czytelnik miał okazję poznać bezpretensjonalną i czułą narrację o starości jako o procesie naturalnym, oczekiwanym oraz takim, w którym bohaterka - mimo kilku wątpliwości - w pełni się odnajduje, rozumiejąc swój czas pożegnania ze światem. "Kamienny Anioł" kanadyjskiej pisarki Margaret Laurence różni się znacznie od "Być Esther" Miriam Karmel, choć bohaterki tych książek łączy wiele wspólnego i każda z nich na swój sposób godzi się z teraźniejszością dzięki sile wspomnień. Laurence nie pisze jednak o starości w sposób tak pogodny jak Karmel. Otrzymujemy książkę, która jest biografią duszy tak niepokornej, że trudnej w kontakcie z bliskimi do samego końca, buntowniczej i samotnej.

Hagar Shipley nie będzie opowiadać o życiu spełnionym tak jak Esther Glass. Poznamy pełną dramatyzmu oraz rozczarowań, powikłaną i niepokorną biografię kobiety, która walczy z niedołężnością, zanikami pamięci, ze wstydem i upokorzeniem oraz ze świadomością, iż staje się coraz większym ciężarem dla bliskich. A przecież przez całe swe życie nosiła w sercu ciężary innych, dzielnie mierząc się ze stygmatem kanadyjskiej prowincji, pamięcią pochowanych mężczyzn z jej życia i świadomością bycia osobną, hardą i zawziętą, czego nie odziedziczyła po matce, tak słabej, tak uległej. Regina odeszła zupełnie niezauważona. Jej córka Hagar do ostatnich chwil będzie zwracać na siebie uwagę. Laurence opowiada trudną historię, w której dystans i litość mieszają się z buntem, złością, bezsilnością oraz poczuciem utraty siebie. Hagar ma w sobie siłę, a jej witalizm do samego końca jest dowodem na to, że w niej także toczy się nadal życie, chociaż to prawdziwe zdaje się mieć miejsce gdzieś w oddali, gdzie wnuki Hagar dojrzewają do dorosłości, a syn pragnie jedynie spokoju i umieszczenia matki w domu opieki. Bohaterka nadal żyje. Nadal ma coś do powiedzenia i do opowiedzenia także.

Dom i rzeczy - tylko to stanowi teraz o wartości Hagar. Flegmatyczny Marvin tkwi u jej boku wraz z dwulicową Doris, której Hagar nie znosi, mając jednocześnie świadomość, iż jest uzależniona od jednego i drugiego. Bohaterka ma dziewięćdziesiąt lat, a przez ostatnie dziesięć poddała się dwóm nałogom - paleniu i czepianiu się. Hagar jest trudna w kontakcie, bo nadal chce walczyć o godność, którą nosiła w sobie zawsze, a którą starość chce jej odebrać. Mamy połowę wieku XX, ale zasadnicza część narracji przeniesie nas w przeszłość, bo tylko tam borykająca się ze starczą nieporadnością Hagar może wybrać się po to, by przypomnieć sobie, kim była i jak zawsze dzielnie sama stanowiła o sobie. Była bezkompromisowa, niezależna oraz harda. Dzisiaj ma problemy z chodzeniem, zapomina wiele, wstydzi się zależności od innych i trudno jej pojednać się z Bogiem oraz zbliżyć z tą małą garstką ludzi, którzy chcą dla niej dobrze.

Hagar Shipley zawsze chciała dobrze dla swych synów. Dwa owoce burzliwego związku z obcesowym i wulgarnym Bramem, za którego wyszła wbrew woli ojca, czego konsekwencją było ojcowskie odtrącenie. Marvin zawsze był przewidywalny i poukładany. Taki z niego drugi stateczny, choć prostacki ojciec. Tyle tylko że ojcem do ostatnich chwil zajmuje się jednak John. Niepokorna dusza i prawdziwy buntownik - to na pewno po matce. Historia Johna stanowi mroczną tajemnicę, którą będziemy stopniowo poznawać, bo przecież już na początku dowiemy się, iż tylko jeden z synów Hagar pozostał przy życiu, a ona sama musiała żegnać mężczyzn od wczesnej młodości. Najpierw doświadczyła śmierci dwóch braci, potem ojca i męża. John odszedł w chwili, której nie chce się pamiętać. Śmierć była przy Hagar zawsze, ale ona sama wciąż jej na przekór wiodła życie, jakiego nie mogła zaakceptować prowincja, skąd pochodziła. Bohaterka zawsze musiała walczyć z mężczyznami, będąc z nimi w bliskości jednocześnie. Najpierw ze srogością ojca, potem z grubiaństwem męża. Z planami i rojeniami synów, którzy układali sobie życie po swojemu. A potem po żadnym z nich nie płakała... Hagar nie miała przyjaciółki, nie była blisko z żadną kobietą. Zmężniała przez los, jaki wyznaczyła jej opozycja do męskości. Tej, która zawsze była blisko i z którą trzeba było toczyć boje.

Życie bohaterki powieści Margaret Laurence było życiem ciągłego wyzwalania się i ucieczki. Preria zachodniej Kanady pozostała w niej na zawsze, ale by wyzwolić się z gorsetu małomiasteczkowych obyczajów, Hagar musiała dużo ryzykować. Ta buta i śmiałość przyszły do niej z czasem. Przecież wspomina chwile oporów i lęków, które nie pozwoliły jej udawać matki dla umierającego brata czy skrócić cierpienia kurcząt na wysypisku śmieci. Kanadyjka o szkockich korzeniach musi nie tyle uwierzyć w siebie, co w fakt, iż jakiekolwiek stanowienie o sobie domaga się odcięcia od tych, którzy duszą bliskością. Preria i Manawaka - kraina dzieciństwa samej autorki - ukształtowały Hagar na tyle silną, że będzie gotowa zmierzyć się z trudami życia w Kanadzie borykającej się między innymi ze skutkami Wielkiego Kryzysu.

Czyta się "Kamiennego Anioła" z zainteresowaniem także dzięki językowi. Dobre maniery i takt, jakich nigdy nie pozbyła się Hagar, kontrastują z językiem, który służy jej do opisu rzeczywistości na starość. Gorzko, ostro i często ironicznie dziewięćdziesięciolatka komentuje świat, do którego już nie należy. Sposób opowiadania o świecie odzwierciedla nasilające się rozgoryczenie. Kiedy przychodzi czas podsumowania, Hagar nie chce rozmyślać o tym, czy miała dobre życie, a jedynie zachować godność i niezależność, o jakie zawsze walczyła. Obserwujemy dramat odchodzenia mimo obecności ludzi wokół; Hagar jest samotna w dosłowny i symboliczny sposób, a narracja jej wspomnień zdaje się buntować przede wszystkim wobec niepamięci, postępującej amnezji, dostrzegania świata bez konturów i wyraźnych zarysów. "Kamienny Anioł" jest zatem opowieścią o trudzie życia kobiety niezależnej, ale także przygnębiającym studium rozpadu i odchodzenia. Nad tym wszystkim wspomnienie tytułowej figury, która przypomina o śmierci oraz o pamięci tego, co minione. Hagar rozpaczliwie chwyta się życia do samego końca. Nie chce odejść, bo nie jest na to gotowa, choć w życiu gotowa była na wszystkie, najbardziej nawet dramatyczne scenariusze.

Laurence zachwyca pięknym, plastycznym stylem. Jednocześnie niepokoi obrazem jesieni życia, w której walczy się o każdy kolejny dzień, o własną tożsamość i niezależność. To także książka, która opisuje proces trudnego dochodzenia do pokory wobec spraw, na które nie mamy wpływu. Barwnie i wyraźnie wpisująca się w kanadyjską codzienność przełomu XIX i XX wieku.