"Drach" Szczepan Twardoch

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Data wydania: 4 grudnia 2014

Liczba stron: 400

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det: 42,90 zł

Tytuł recenzji: Historia miejsca i ziemi

Autor "Morfiny" swą najnowszą rzecz pisał przemyślanie, ale też trochę kompulsywnie. To niejako czuć w tej narracji achronologicznej, w narracji totalnej - wszystko zapisane w tym samym czasie, a czas upływa nielinearnie, bo w opowieści bezkompromisowego dracha czas jest ponad tym wszystkim, co drach widzi, łączy, obserwuje... zrozumienie pozostawiając czytającym, którym nie będzie z nową powieścią Szczepana Twardocha wygodnie. Najbardziej przejmujące wydaje się to, co autor powiedział o tej książce w rozmowie z Justyną Sobolewską. Jakkolwiek nieludzkie wydają się opisywane historie, nie możemy na nie tak patrzeć, bo wszystko, co czynią ludzie, to ich czyny. Nasze, rzekłbym może, ale nasza, ludzi z XXI wieku, w tym obecność jest jak obecność papierowego udręczonego Nikodema, który tonie w pieniądzach, sławie i nienawiści, porzuca chorą żonę, potem dostaje kosza od kochanki, a już motyw skrzywdzonego dziecka w jego biografii nie tyle nie wzrusza, co dopełnia biografii rozpaczliwie karykaturalnej w swej niemocy; w bierności skrytej za tym wszystkim, co stanowi o dzisiejszym godnym byciu, a czego nie mają przodkowie Nikodema, wyraźni i kreśleni w swych odruchach oraz instynktach, nie w zdegenerowanym konsumpcyjnie pseudointelektualizmie.

Nikodem Gemander to jednak byt będący końcem tej specyficznej sagi rodów i miejsca. Teoretycznie, bo złośliwy narrator stale wskazuje, iż w snutej opowieści nie ma początku i końca. Drach udowadnia, iż historie dziada i pradziada Nikodema Gemandera, a wcześniej jeszcze jego rodziców oraz czasu, jaki wyrósł z miejsca traumatycznie naznaczonego w historii siedemnastoma latami pewnej granicy, mogą być bez znaczenia. Dlaczego? Bo jednostkowa historia nie wyrasta poza ziemię i utopić się może w błocie wielkiej Historii tak jak bóg topi się we flandryjskim błocie otaczającym pradziada Nikodema i potem nie ma już o nim ani słowa, gdyż liczy się tylko drach i jego wszechwiedza.

Drach to smok. Drach to przynależność do ziemi. Górny Śląsk to za mało, by nakreślić zasadnicze miejsce akcji książki. Znaczna jej część bowiem kryje się pod ziemią. Tam, dokąd latami po doświadczeniach frontu pierwszej wojny światowej zjeżdżał Josef Mangor, Nikodemowy pradziad i tam, gdzie pewnego dnia chciał się skryć przed hańbą i własnym okrucieństwem. Bo tylko ziemia jest sprawiedliwa, przyjmuje wszystkich i nikomu nie odmawia schronienia. Szczepan Twardoch uderza w górnolotny ton, gdy zaświadcza ustami dracha, że "wszystko z ziemi pochodzi i wszystko do ziemi wraca" oraz że "wszystko, co żyje, jest tylko pulsowaniem ziemi". Opowieści o ludziach wyrosłych z ziemi i do niej powracających przeplatają się z różnymi formami animizacji - świat zwierzęcych instynktów staje się paralelny do świata ludzkich działań. Zachowań warunkowanych pochodzeniem i świadomością, często jej brakiem, niemocą oraz przemocą jednocześnie, słabościami i chęcią zemsty. "Drach" snuje opowieść o tych, których już nie ma. Przeszłości jako takiej także nie doświadczymy. Wszystko, co w tej niełatwej przecież, bo trójjęzycznej prozie, porządkować można dzięki zaznaczanym w tytułach rozdziałów datom, to jedynie nad wyraz ułomne i niepewnie wątpliwe budowanie ładu tam, gdzie w ludzkie losy wdziera się chaos.

Kiedy Josef Mangor wraca z frontu, jest już tylko śladem prawdziwego Josefa Mangora. Jego życie stanie się wkrótce egzystencją wiecznego snu, ale zanim do tego dojdzie, Josef wyprze ze swej pamięci większość z tego, co doświadczył. Zapomni, że w okopach narobił w spodnie, bo będzie chciał pamiętać o tym, co kojarzy się z nowym życiem. Tym, jakiego doświadcza Górny Śląsk po traumie pierwszej wojny światowej i z cieniem jedynie tej drugiej, bo na ziemi portretowanej przez dracha najważniejsze są te lata zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Za nimi szły górnośląskie niepokoje, kolejne powstania, wspomniana granica na lat siedemnaście, a tak naprawdę na zawsze i instynkty, jakie nakazały bronić swego tak, jak instynkt każe uciekać świni przed oprawcą w rozpoczynającym tę okrutną narrację obrazie, który mimo nagromadzenia piekielnych wręcz kolejnych scen pozostaje do końca i być może na zawsze.

Josefa i Nikodema łączą więzy krwi, ale wydaje się, że niewiele więcej. Może to przez to, że ojciec Nikodema nie zjechał nigdy do kopalni, odciął się od zależności od ziemi, skończył polonistykę i wychował syna inaczej. Nie tak jak chciałby wychowywać swoje dzieci Josef, gdyby mu to było dane. Ten Josef, który zapominał, że człowiek i błoto to jedno, gdy rozkosznie ciepłe uda kochanki dawały mu namiastkę raju, jaki potem zamienił się w piekło. Josef Mangor to taka alternatywna biografia Nikodema. Bo - jak wspomniałem - rozterki i problemy dzianego architekta nie poruszają tak bardzo jak dylematy prostego górnika, byłego żołnierza, nieświadomego miłości (a miłość to tylko stygmat), ślepo przywiązanego do rodziny, mordującego bez premedytacji i wiedzącego, że człowiek, błoto i kał znaczyć mogą dokładnie to samo.

"Drach" to opowieść, która nie daje wytchnienia, bo nie ma go żaden z bohaterów. Mężczyźni zdeterminowani przez los i Historię pragnący zachować tożsamość i bez wahania walący w pysk, gdy ktoś im tę tożsamość śmie deprecjonować. Kobiety skazane na samotność, nieustannie bierne i pogodzone ze złym losem, bo los jest jaki jest, a ich pragnienia oraz chęć bycia szczęśliwymi żonami czy matkami niewiele do tego losu mają. Szczepan Twardoch opowiada o losie nie tyle fatalnym, co naznaczonym wiecznymi niemożnościami. I śmiercią, bo tej najwięcej - zda się dużo ważniejszą częścią życia niż cokolwiek innego. Autorski świat, wciąż nękany przez niepokoje, to rzeczywistość tych, co błąkają się w chaosie, mając za nic zdrowy rozsądek, poddani instynktom i przegrywający bez świadomości przegranej. "Drach" to nie jest jednak powieść przesycona fatalizmem, choć nic tu przecież nie kończy się dobrze i nikomu nie dane jest zaznać spełnienia. Ta książka opowiada o losie konkretnego miejsca i o konkretnych uwarunkowaniach, które z jego mieszkańców czyniły wiecznie podbijanych, choć równie wiecznie dumnych i samodzielnych.

To nie jest rzecz o pamiętaniu i o dziejowej niesprawiedliwości. "Drach" zda się kwestionować to, co w człowieku najbardziej ludzkie tylko po to, by wyrzucić go poza obręb życia warunkowanego ludzkimi odruchami. "Drach" to instynkt, strach, bezradność i paradoksalnie wielka z tego wszystkiego siła. Twardoch prowokuje do dyskusji o ludzkiej kondycji, ale i kondycji Górnego Śląska. O losie i o ludzkim życiu, którego nie można sobie było wybrać tak, jak nie można było przeżyć świadomie wszystkiego tego, co drach z tak okrutną precyzją opisuje. A my mamy rozumieć... To najtrudniejsza sztuka podczas lektury nowej powieści Szczepana Twardocha.