„Miłość” Ignacy Karpowicz

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Data wydania: 23 listopada 2017

Liczba stron: 292

Oprawa: twarda

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: Trzy odsłony

Trzy lata czekaliśmy na nową powieść Ignacego Karpowicza. Czytając „Miłość”, odnoszę wrażenie, że w tym czasie mierzył się on z trzema albo przynajmniej dwiema różnymi powieściami, a ostatecznie postanowił ich zaczyny połączyć w jedną. Tekst nie jest tylko tryptykiem, którego części odnoszą się do filozoficznej triady i zwracają ku Pięknu, Prawdzie i Dobru. To gatunkowa hybryda z kilkoma tematami przewodnimi. Co połączy teatralny nieco pastisz, którego nieznośny patos jest chwilami nie do uniesienia, z groźną i sugestywną futureską oraz wzruszającą baśnią? Myślę, że przede wszystkim autorskie podejście do samotności i wyobcowania połączone z homoseksualizmem, który staje się punktem odniesienia do ciekawych rozważań o relacjach między ciałem a umysłem oraz mrocznych fantazji o tym, w jaki sposób skrywany każe budować kalekie relacje oparte na fałszu. To nie wszystko. Między wspomnianymi częściami pojawia się jeszcze intrygująca narracja pierwszoosobowa, w której bohater wydobywa się z kłamstw, by stworzyć udany związek z partnerem, porządkując jednocześnie sprawy wokół siebie i wchodząc w lepszy kontakt z obolałym ciałem. Myślę, że „Miłość” to kolejny przykład tego, iż Karpowicz w literaturze załatwia pewne prywatne sprawy, ale także dowód na poszukiwania twórcze. Takie, które miałyby zaskoczyć nową formą i odnieść się do ważnych społecznie tematów. Nie ma chyba drugiej takiej powieści o homofobii. Tak nierównej, a jednocześnie konsekwentnie obrazującej światopogląd piszącego. „Miłość” to może być książka też dla trzech różnych czytelników. Mnie na początku męczyła, potem przerażała, a ostatecznie mimo wszystko przekonała do siebie, bo nic tak nie ujmuje, jak dobra baśń opowiedziana przez zacnego bajarza.

Pierwsza – najsłabsza moim zdaniem – część książki to prawdopodobnie między innymi pokłosie czytelniczej przygody z korespondencją Iwaszkiewicza i Bleszyńskiego, która ukazała się wiosną nakładem wydawnictwa Anny Król. Karpowicz osadza nas w powojennym dworku w Stokroci, gdzie czwórka bohaterów będzie starała się uporządkować swoje skomplikowane relacje z bliskimi. Nazwać je, wyodrębnić ich istotę, odkryć przed pozostałymi raniące ich sekrety. Na pierwszy plan wysuwa się Anna, żona literata, której życie miały porządkować tabletki sterujące nastrojem. Anna nie łyka ich – jak chciałby mąż – „jak perliczka ziarno”, lecz uważnie analizuje stałe nieobecności męża. Te dosłowne i metaforyczne. Przybywający goście to ktoś bliski panu na Stokroci i ktoś zupełnie zbędny. Irena, której związek powstał na gruzach miłości i rozpaczy. Fałsz relacji z mężczyznami zbliża kobiety nieszczęśliwe, które ponoszą największe koszty zagadkowych i sekretnych zbliżeń poza ich ramionami i świadomością. Ta część książki ze swą staroświecką frazą podąża ku nadmiernemu patosowi, a i refleksje bohaterów – przeintelektualizowane i książkowe – degradują ich osobność i samotność, które można byłoby wyrazić w inny, prostszy sposób. Kiedy Karpowicz dołącza do tego jeszcze nawiązania do Szekspira i Owidiusza, czyni nieszczęśliwy czworokąt miłosny dość groteskowym. To już pułapka mówienia o wielkich sprawach i wielkich wartościach. To duże ryzyko podejmować takie tematy.

Dużo sprawniej i sugestywniej Karpowicz radzi sobie z drugą opowieścią, mroczną historią z przyszłości, w której ludzka intymność to anachronizm. Co więcej, każdy tworzący związek musi podlegać kontroli państwa, które w teście prostoty płciowej eliminuje nienaturalne skłonności seksualne, a dzięki zmuszaniu do zażywania homonegu ostatecznie usuwa homoseksualizm z ciała i świadomości. Bohaterka tej części, późna wnuczka pewnego pisarza, próbuje odczytać znaczenie jego archaicznych powieści. W nich odnajduje słowa i frazy, które nijak nie odpowiadają światu podlegającemu pod Urząd Obywatelskich Swobód i izolowanego od reszty kontynentu. Jest groźnie, groteskowo i bardzo smutno, kiedy okazuje się, na jakich fundamentach buduje swoją miłość Albertyna. To opowieść o Prawdzie, której prawdopodobnie już nie ma, trzeba jej szukać w przeszłości albo skrywać w relacjach, których anatomię zna władza. Futureska jeży włos na głowie i po raz kolejny obrazuje nieszczęście tkwienia w relacji narzuconej, oddalonej od prawdziwych potrzeb i tęsknot.

Baśń zamykająca książkę to opowieść o wielkim przywiązaniu, tęsknocie i bliskości. Trochę takie katharsis po poprzednich opowieściach, ale nie do końca. Podkreśla rolę tego, co niewypowiedziane, a co zbliża do siebie i buduje trwałą relację. Wracają jak bumerang słowa z pierwszej części powieści: o tym, że „w niewypowiedzeniu ludzie kochający się najbliżej są siebie”. Tak obrazowana jest tytułowa miłość – wypadkowa tego, co utracone, i tego, co się przed sobą ukrywa. Skoro ma to być forma opowieści o miłości, dostrzeżemy ją w patologicznym wymiarze, ale także tę prawdziwą, skrytą w niedopowiedzeniach i niezwerbalizowaną. Miłość będzie formą opresji i skrywanym przed światem szczęściem. Wyjdzie jednocześnie ze stron książki, stanie się nie tyle pojęciem, ile zasobem przeżyć i emocji, które bardzo często blokują – zwłaszcza gdy kocha się inaczej, gdy trzeba mierzyć się z odium homofobii, izolować samych siebie od najbardziej oczywistych potrzeb i wielkiego pragnienia pokochania drugiej osoby.

Rozprawiając o miłości, łatwo wpaść w uproszczenia lub pretensjonalność. Karpowiczowi udaje się uniknąć jednego i drugiego. Ta wyrazista językowo książka, w której obok „tęsknicy” i „rozhoworu” znajduje się „oor” czy „jaTel”, jest dowodem na to, że różnorodność ujęć sprzyja szerszej perspektywie opisu danej kwestii. Miłość łączy w sobie cierpienie wyobcowania i nadzieję na najtrwalsze pojednanie ze światem. Nawet z tym heteronormatywnym, który zawsze będzie źródłem opresji – bez względu na maskę historyczną, czas, życiowe uwarunkowania bohaterów opowieści. Nowa powieść Ignacego Karpowicza powinna mocno wybrzmieć publicystycznie. Sugestywnie opowiada o wyobcowaniu homoseksualistów i ich próbach podążania za światem odrzucającym ich tożsamość z powodu upodobań seksualnych. To odważna forma opowieści o opresyjnym życiu, w którym można pogrążyć się w mroku nawet bez udziału otoczenia. Tematyka niewątpliwie istotna. Forma, w jakiej jest poruszona – niejednorodna, trochę niedokończona, pozostawiająca w niedosycie. Trzy różne stylistyki opowiadania o sprawach, które dręczą i wymagają kontaktu z samym sobą. „Miłość” jest w pewnym stopniu wyzwaniem, ale przede wszystkim książką diagnozującą uniwersalne problemy ludzkie – z dużym taktem i empatią, bez narzucania własnego zdania ani nadmiernego filozofowania. Tekst wart poznania, choć zaskoczy różnorodnością. Myślę, że to dobrze, chociaż literackie eksperymenty w obrębie jednego woluminu rzadko wychodzą mu na dobre.