"Tuba i znaczenie nocy" Szarnusz Parsipur

Wydana przed dwoma laty pierwsza propozycja Szarnusz Parsipur dla polskiego czytelnika odwoływała się do sytuacji, w której kobiety opuszczają swoje domy, by w magicznej przestrzeni ogrodu odnaleźć własne miejsce i zrozumieć swą tożsamość. „Kobiety bez mężczyzn” pokazywały między innymi irańskie żony w opozycji do swych mężów oraz wskazywały drogę odnowy duchowej w świecie, który jest ich pozbawiony. Nowa pozycja Parsipur, „Tuba i znaczenie nocy” rozwinie i uzupełni myśli zawarte w pierwszej publikacji autorki. Chociaż mamy tutaj główną, prowadzącą nas przez Iran i jego przemiany od końca XIX wieku do lat siedemdziesiątych minionego stulecia, bohaterkę z krwi i kości usytuowaną nie tylko w życiu społecznym, ale też w irańskiej tradycji, nowa książka Szarnusz Parspur każe spojrzeć na kobiecość definiowaną nieco inaczej, głębiej, w poetyce realizmu magicznego.

Tuba narodziła się w czasie, kiedy ludzie z jej otoczenia dziwili się, że ziemia jest okrągła, a czas płynął inaczej, tempem równym i niespiesznym. Kiedy na świat przychodzi piękna blondynka, jej ojciec Adib, zwany Erudytą, postanawia, że córka będzie mądra mądrością daną jej przez tego, kto szanuje kobiecą odrębność, choć ubolewa nad bezwstydem, jaki prezentują kobiety. Tuba to „rajskie drzewo, źródło wszelkich rozkoszy”. Symbolikę imienia bohaterki wyznaczy dalsza narracja. Jest okres w jej życiu, kiedy nazywają ją Szamsolmoluk, czyli „słońce królów”. Tuba będzie prowokować zmiany, ale i zmianom się przyglądać; jej życie stanie się wykładnią tego, w jaki sposób trwać niewzruszenie mimo przemian i chaosu, który wdziera się z zewnątrz. Tuba będzie z jednej strony kobietą wyzwoloną i świadomą, z drugiej jednak zamkniętą w świecie, którego granice wytyczają mężczyźni, Historia, boski Absolut i świat podań, legend oraz opowieści. Żyć będzie w świecie nakreślonym przez zmiany, a tak naprawdę wedle rytmu własnego zegara, w oczekiwaniu na poznanie Prawdy, bliskość z Bogiem i osiągnie harmonię, dzięki której uda jej się zdystansować od opresyjnego świata.

Tymczasem biografia Tuby to biografia rozczarowań, upokorzeń, smutku i nostalgicznej zadumy nad światem, który nie daje jej wyruszyć na poszukiwanie Boga, nie daje jej urodzić boskiego potomka ani zrozumieć roli, jaką odgrywa w swoim życiu – od pierwszego wyjścia za mąż w wieku 14 lat do momentu, kiedy jako szalona starucha rozdaje na ulicy ziarna granatu. Tuba już w wieku osiemnastu lat była rozwódką. W dorosłość weszła szybko i bez rozmachu. Kiedy zmarł jej ojciec, dwunastolatka zapomina o śmiechu, by wierzyć już tylko modlitwie i temu, iż wola boska pokieruje jej losem tak, by mogła odnaleźć szczęście.

Szczęścia nie ma ani w pierwszym związku Tuby z Mahmudem, który nienawidzi Rosjan, Anglików i swej żony, ani w związku kolejnym – z podstarzałym kadżarskim księciem Ferejdunem, niebieskim ptakiem, derwiszem i hulaką. Pozostaje gorycz, czwórka dzieci, narastająca niechęć do świata i świadomość, że niezależność można uzyskać tylko wewnątrz siebie, dzięki modłom, pielgrzymkom i bliskością z tym, co metafizyczne, nienazwane, niezwykłe. Proza życia Tuby to świat zwyczajów, obrzędów i porządku wyłaniającego się z powtarzalności. Tymczasem w świecie wokół niej nic się nie powtarza. W 1906 roku klaruje się irańska konstytucja, dwa lata później ma miejsce zamach stanu. Potem rozpoczynają się w 1925 roku rządy Reza Pahlaviego, powstaje Uniwersytet Teherański, kobiety wreszcie mogą zrzucić hedżab, a w trakcie drugiej wojny światowej Iran zaczyna nienawidzić bolszewików i zwracać się w stronę Hitlera. Tuba wie od ojca jedynie to, że nacje rozpoznaje się po zapachu, a świat jest skupiskiem kilku plam, które może obserwować na globusie. Nie angażuje się w życie społeczne nawet wówczas, gdy trwają rządy Mosaddeka ani wtedy, gdy Iranem wstrząsają rewolucje. Tuba jest obok tych zdarzeń, a jednak odciskają one swój wpływ na jej życie.

Zasadniczym przeżyciem egzystencjalnym Tuby jest doświadczenie śmierci w osobie umierającego z głodu chłopca na ulicy oraz doświadczenie empatii i bliskości od duchownego szyickiego Chijabaniego. Dodatkowo dwie śmierci i dwa pogrzeby. Najpierw potajemne pochowanie dziewczynki, którą zabija członek rodziny, bo okryła się hańbą i nosi w sobie dziecko z gwałtu. Czterdzieści lat później Tuba także musi ukryć zwłoki niedoszłej matki, tym razem w zupełnie innych realiach historycznych, kiedy dziewczyna zaciska pięść na karabinie. Tuba żyje w symbiozie ze zmarłą Setare, ale nie daje jej już spokoju druga pochowana, Mariam. Każda jest symbolem kobiety osaczonej i zniszczonej przez mężczyzn. W ich świecie Tuba porusza się dość swobodnie, ale tylko przysłuchuje się, obserwuje. Nie wnika w to, jak stworzony jest świat. Pielęgnuje świat własnych przeżyć. Ten, do którego największy dostęp ma enigmatyczny książę Gil oraz jego żona Lejla.

To spektakl prywatnego teatru księcia Gila oraz jego pasjonujące opowieści otwierają Tubę na świat i samą siebie. Lejla to z jednej strony żona, którą Gil się chwali. Z drugiej natomiast jego nieustające źródło opresji. Oboje nie należą do świata Tuby, ale mogą go przenikać. Oboje odegrają znaczącą rolę w historii, którą Szarnusz Parsipur umieszcza gdzieś między jawą a snem; między realiami dorastającego do buntu Iranu a przestrzenią, w której znaleźć można spokój, poszukiwaną prawdę i gdzie rozumie się sens własnej życiowej wędrówki.

„Tuba i znaczenie nocy” to symboliczna przypowieść o dojrzewaniu do tego, by ujrzeć świat takim, jaki jest naprawdę. To metafizyczna historia poszukiwania tego, co pewne i doskonałe w świecie, który ani pewny ani doskonały nie jest. Parsipur daje nam kolejną definicję kobiecości rodzącą się w opozycji. Tym razem nie tylko do świata mężczyzn. Tocząca się niespiesznie i dostojnie narracja przenosi nas ze świata realnego do świata magicznych doznań oraz symboli, dzięki którym Tuba zrozumie swą tożsamość, a czytelnicy dowiedzą się, na ile różnych sposobów można określać irańską kobiecość. Jej siłę i dostojność. Jej magię. Bo to książka magiczna i bardzo mocno osadzona w prozie życia. Pozycja warta poznania nie tylko dzięki niepowtarzalnemu klimatowi  i szerokim nawiązaniom do orientalnej kultury Iranu. „Tuba i znaczenie nocy” to opowieść o kobiecym doznawaniu upadku, z którego można się podnieść i spojrzeć na życie z innej perspektywy, niekoniecznie tej ziemskiej. Parsipur czaruje od pierwszej do ostatniej strony; jej książka pełna jest niezwykłego uroku i elegancji, a jednocześnie stanowi lekturę trudną, bo zadającą wciąż pytania. Pytania o los, kobiecą dumę, uprzedzenia, życiową niestabilność i o to, gdzie w tym wszystkim prawda, jaką chce poznać Tuba.

tłum. Anna Krasnowolska 
Oficyna Literacka, 2012