"Wolne" Remigiusz Grzela

Miniony rok przyniósł dwie książki z opowieściami kobiet; dwa zbiory wywiadów z tymi, które zdecydowały się publicznie o sobie opowiedzieć. Jakość wywiadów, jaką prezentuje Remigiusz Grzela w wydanych niedawno „Wolnych”, nie ustępuje przenikliwości pytaniom Aleksandry Boćkowskiej, autorki książki „One za tym stoją”. Tyle tylko, że ta druga, wydana dość tendencyjnie 8 marca i zawierająca osiem rozmów z kobietami sukcesu, jednak nie jest jakością tak dobrą jak „Wolne”, bo to książką z tezą; niekoniecznie słuszną, a wciąż podkreślaną. Grzela wybrał swoje rozmówczynie wedle zupełnie innych kryteriów niż Boćkowska. Zdecydował się – w przeciwieństwie do swojej koleżanki po fachu z „Elle” – na rozmowy z kobietami, których historie zajmują nie dlatego, że coś wywalczyły i za coś tam są odpowiedzialne, a my winniśmy im wdzięczność. Kobiety w książce Grzeli dla niego samego są bohaterkami, bo zdobyły w życiu prawdziwą wolność. Musiały o nią czasem długo zabiegać. To rozmówczynie, które już przeżyły w życiu to, co najważniejsze – jak Julia Hartwig czy Wanda Wiłkomirska – oraz takie, których wybory sprzed lat dopiero owocują. Powodują tym samym, iż ich życie może się zmienić, nie uznając zasady, że metrykalnie dojrzałe przeszły już w życiu wszystko, co najważniejsze.

Ta książka nabiera nowego wymiaru po tym, jak przed kilkoma dniami odeszła Teresa Torańska, jedna z rozmówczyń Remigiusza Grzeli. Widać w ich rozmowie wzajemną bliskość i poczucie, że dyskutują nie tyle o czymś ważnym, co się wydarzyło, ale przede wszystkim o planach na przyszłość, bo żywioł życia między nimi kipi. Sama Torańska – baczna, wnikliwa i uważna dziennikarka z przypadku – chciała w życiu jeszcze wiele osiągnąć, niejednej historii wysłuchać; przedstawić czytelnikom prawdę o tragedii smoleńskiej i zajrzeć głęboko w oczy Donaldowi Tuskowi, który może kiedyś zgodziłby się na długą i szczerą rozmowę. Torańska opowiada o własnym dojrzewaniu do tego, aby być dziennikarką. Zwraca uwagę, że współczesne dziennikarstwo jakby wyzbyło się pamięci, jest bezrefleksyjne, nastawione na wierszówkę i zysk. Ona zawsze pisała po to, by zrozumieć problem, jaki porusza. Uważam, że Remigiusz Grzela ujawnia w „Wolnych” nie tylko fascynację warsztatem Torańskiej i jej bezkompromisowość, co potwierdza, iż dobry dziennikarz powinien umieć słuchać. Zasłyszane przez niego historie walczących o wolność i zdobywających ją w różnych aspektach życia są wielogłosową opowieścią o tożsamości i wewnętrznej sile, której przyjrzał się ktoś, dla kogo pytać, to znaczy starać się naprawdę rozumieć.

Można zadać sobie pytanie, czy coś łączy utytułowaną poetkę, kilka aktorek i dziennikarek, prowadzącą w Gdańsku tramwaj, jaki zatrzymała w 1980 roku czy też światowej sławy skrzypaczkę albo siostry reżyserujące filmy, które wraz z matką opowiadają o momentach przejścia do życia, gdy musiały wziąć za siebie pełną odpowiedzialność. Można o to pytać, ale wydaje mi się, iż takie pytanie nie jest tutaj istotne. Grzela nie tyle stara się pokazywać podobieństwa, co przede wszystkim rozmawiać z kobietami, jakim los niekoniecznie dawał drugą szansę; zdobyły ją, wykradły albo przyszła do nich przypadkiem. Niektóre – jak Zofia Posmysz – afirmują po prostu fakt, że żyją. Dla innych bycie tą, którą jest się teraz, to efekt trudu dorastania do własnej tożsamości i spośród tych rozmówczyń najbardziej przejmująca jest opowieść Teresy Nawrot. Ta aktorka – emigrantka ukazuje dwa oblicza teatru Grotowskiego, który wywarł na nią kolosalne wrażenie. Gdzieś między niebem a piekłem Laboratorium, między radością pracy a traumą upokorzeń; między wiarą we własne możliwości a poddaniem się uzależnieniu od leków uspokajających – tam gdzieś wykuta jest prawdziwa twarz Teresy Nawrot, która odnalazła swe szczęście i spełnienie.

Piękne są opowieści tych odrzucanych i niekochanych, które jednak znalazły w życiu to, co ma Teresa Nawrot. Henryka Krzywonos ze swym trudnym żywotem niepokornej politycznie nakreśla jedynie życie w patologicznej rodzinie bez miłości. Mimo braku wzorców udało jej stworzyć inną. Historia jej rodzinnego domu dziecka urzeka w równym stopniu, co opowieść o nieustępliwości, jakiej dał początek dzień, w którym zatrzymała swą „piętnastkę”. Przeszłość Henryki Krzywonos odeszła wraz z ideałami podzielonych dziś członków „Solidarności”. Tymczasem zwracają uwagę historie tych kobiet, które z demonami przeszłości poradzić sobie nie mogą, choć przecież widzimy, iż pozornie radzą sobie nieźle. To wspomniana Zofia Posmysz ze swoją obozową przeszłością. Krystyna Chiger, która czternaście miesięcy spędziła w lwowskich kanałach. Alina Świdowska grająca postać swojej matki, lekarki z getta i współpracownicy Marka Edelmana. Kobiety, która miała czas i zrozumienie dla wszystkich, a nie dla własnej córki.

Są też kobiety, które z różnych przyczyn nie chcą mówić o sobie. To Julia Hartwig czy Hanna Krall. Budują w rozmowach dystans, ale jednocześnie są szczere. Formalizm i dyscyplina pisania Hartwig idzie w parze z jej pragnieniem nieobciążania nikogo własnymi przeżyciami. Krall tymczasem umieszcza samą siebie gdzieś w głębi swoich reportaży, ale nigdy nie wskazuje, gdzie tak naprawdę się ukryła. Wylewność Wandy Wiłkomirskiej, która szczerze przyznaje, że nagrała się już i nażyła kontrastuje z pozornym chłodem wyżej wskazanych rozmówczyń. Tymczasem ich historie, tak jak dziesięć pozostałych, to ujmujące prostotą opowieści o życiu w cieniu przeszłości i przeszłości, dzięki której mogły raźniej patrzeć w przyszłość. „Wolne” to zdecydowanie zbiór pytań, a nie odpowiedzi. Kobieca dojrzałość niejedno ma imię. Remigiusz Grzela potrafi to imię wywołać nawet z największej ciemności wspomnień.

Nic nie szkodzi, że większość z tych rozmów była już publikowana. Do takich wywiadów warto wracać. Takim wywiadom należy się kolejne życie. Bo takie zdobyły od losu niektóre bohaterki tej książki.

Wydawnictwo „Krytyki Politycznej”, 2012