"Król" Szczepan Twardoch

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Data wydania: 12 października 2016

Liczba stron: 448

Oprawa: twarda

Cena det.: 49,90 zł

Tytuł recenzji: Przemoc, testosteron i wtórność

Szczepan Twardoch wydaje nową powieść. Tuż przed ważnymi targami książki. Zupełnie przypadkowo. Nieprzypadkowo jednak ponownie uwaga opinii publicznej zostanie przykuta do jego publikacji, bo tak być po prostu musi, przynajmniej od kilku lat. Giną na rynku wydawniczym dziesiątki dobrych, ba – bardzo dobrych powieści. „Król” będzie królem recenzji i omówień. Już zauważam wzajemne uszczypliwości recenzentów, którzy uznają, kto płytko, a kto głęboko wszedł w strukturę tego tekstu. Tekstu w gruncie rzeczy mało zaskakującego. Bo w pisarzu kreślącym rzeczy świetne, pisarzu rozwijającym się, pisarzu zobligowanym do pokazywania, ile oblicz ma jego talent, widzę tego samego Szczepana Twardocha, który mówił do mnie słowami świetnej „Morfiny” i już mniej świetnego „Dracha”. Problem „Króla” to problem pisarskiej wtórności. Tematycznej, stylistycznej, może nawet trochę ideologicznej. Czyta się tę powieść z dużą trudnością i nie chodzi już nawet o to, że stężenie testosteronu na jej kartach jest wręcz zabójcze i że Twardoch usiłuje nam ukazać strukturę przemocy jako czegoś, co absolutnie dominuje nad światem. Trudność wywołują niewyobrażalne wręcz uproszczenia, które Twardoch stara się tuszować w nieco karkołomnym zakończeniu. „Król” to ponownie będzie rozprawa o kulcie męskości, samczym wyobcowaniu, o sile i upadku oraz o życiu, które wciąż uwiera, wciąż na nowo otwiera przed bohaterami otchłanie piekielne. Musi być też metafizycznie. W poprzedniej książce z ziemi grzmiał do nas drach. Tym razem specyficzna efemeryda o imieniu Litani będzie wznosić się wśród chmur i na szczęście nie będzie komentować.

Najpierw o tym, co przejaskrawione i nieprzyzwoicie męczące, bo popadające w hiperbolizacje prowadzące w stronę groteski. Jakub Szapiro, gangster dżentelmen. Żydowski bokser, pan ulicy. Bohater, którego ta ulica podziwia, choć na zawołanie swego przełożonego może wyciąć jej fragment w pień, dodatkowo oddać w ręce ludzkich rzeźników, którzy drżą przed wolą boga, ale ciało człowieka mogą bez sentymentów pokawałkować i zatopić w różnych miejscach. Szapiro jest obiektem wielkiej adoracji, a jeśli zrozumieć w zakończeniu dość specyficzną konstrukcję narratora – także autoadoracji. Piękno jest silne. Przemoc jest sankcjonowana. Prawo pięści rozwiąże każdy konflikt. Na wulgarne porykiwanie jurnego Jakuba dziewczęta ustawiają się w rzędzie, eksponując gotowe do penetracji wdzięki. Jakub Szapiro musi mieć oczywiście trudne dzieciństwo, jeszcze trudniejszą młodość i zdecydowanie trudny charakter. Jego mięśnie kruszą mury, masakrują twarze, przywabiają gotowe do dzikiego seksu kobiety. Mężczyzn też. Bohater Twardocha jest jakby superbohaterem. Niewiarygodnym. Nieprzekonującym. Marionetkowym. Tak zdecydowany i pewny każdego swego działania – w finale książki zachowuje się na pokładzie samolotu jak rozhisteryzowany dzieciak. Szapirę szanują, bo się go boją. Ot, krótka definicja wątpliwej charyzmy. To, w jaki sposób portretuje go Twardoch, staje się z czasem groteskowe. Niemalże boski, nieprzejednany, konsekwentny, a jednocześnie prosty, swój chłop. Do kogo przynależy? Co wybiera? Nie chce być królem przedwojennej Warszawy, a się nim staje. Nie chce pozostać w Polsce, a jednak będzie rządził jej stolicą. Może mieć w garści każdego – od ulicznego sprzedawcy po polskiego premiera. Nieustraszony i wszechmocny staje się jakimś fantazmatem męskości. Ociekającej potem, napinającej mięśnie, broczącej krwią, żyjącej na wódce, papierosach, seksie i właściwie bez snu. Tak, Jakub Szapiro przyciąga uwagę. Na tyle, by ją skutecznie przekuć w czytelnicze zmęczenie.

Okaże się, że Szapirę są w stanie dyscyplinować kobiety. Po tym, jak najpierw zostanie nam zaprezentowane, że nadają się tylko do tego, by z nimi kopulować i je bić, Twardoch próbuje zatrzeć ów szowinizm, budując trzy sylwetki kobiet z charakterem. One nie boją się Szapiry, ale warszawski król nie byłby królem, gdyby nie ulegały jego urokowi. Tymczasem portretowanie kobiet wychodzi autorowi nadzwyczaj oszczędnie. Chwilami można odnieść wrażenie, że tak prozaiczni są wszyscy inni mężczyźni w otoczeniu Szapiry. Nieraz myśli się o tym, że w zakończeniu powinni się po prostu nawzajem powybijać.

Nie ma co jednak ironizować, bo „Król” to powieść z mrocznym przesłaniem – bynajmniej niezwiązanym z krwawymi jatkami, komiksowymi scenami zabijania, gwałcenia, stosowania przemocy i innymi spektakularnymi czynami idącymi w parze z dzikością prostych mężczyzn. „Król” kreśli przygnębiający obraz polskiej sceny politycznej 1937 roku. Manipulacje, spiski, knowania – wszystko przedstawione w bezkompromisowym języku. Elita polityczna jest spolaryzowana. W siłę rośnie ugrupowanie nacjonalistyczne Bolesława Piaseckiego. To ono chce sprzątnąć warszawskiego trybuna robotniczo-chłopskiego poczynającego sobie z równą lekkością co Jakub Szapiro. O ile jednak Kum Kaplica, pulchny wąsacz o skłonnościach pedofilskich, będzie raczej groteskowym prowodyrem ludowym wielbiącym przemoc i bogactwo, o tyle rys sylwetki Bola Twardoch kreśli mistrzowsko. Właściwie nie ma go w tej książce wcale, a jednak wiemy, że jest. Że nacjonalistyczne, antysemickie nastroje rosną w siłę. Że Warszawa kipi, zjadana przez kompleksy i niedostatki. Że z tego wszystkiego mogłaby urodzić się polska krwawa wojna, gdyby nie wyprzedzili nas atakujący III Rzeszy. „Król” kreśli tło polityczne z sensacyjnym drygiem i choć chwilami ponownie mamy do czynienia z jakimiś autorskimi ucieczkami w stronę hiperbolizacji, możemy się przestraszyć tego, czym mogłaby się stać Polska, gdyby nie wojna. Szczepan Twardoch nie tylko sugeruje i fantazjuje. Przede wszystkim stara się zobrazować, co dzieje się z krajem, którego rządzący nie cechują się skutecznością działań, właściwą charyzmą, nie są prawdziwymi mężami stanu. „Król” to ostrzeżenie. A jednocześnie książka, która nie mówi nic nowego.

Taki mam zasadniczy zarzut do tej narracji. Że nie daje mi autora skądinąd dobrego poznać lepiej, przyjrzeć mu się z jakiejś innej strony. To jest wciąż ten sam Szczepan Twardoch, wciąż ta sama narracja. Inna tematyka, położenie środka ciężkości na czymś innym niż dotychczas – nie ma jednak w „Królu” niczego, co pozwalałoby mi uznać, że autor się rozwija. Kogo kręcą opisy przemocy w natężeniu chwilami nie do wytrzymania, ten może uwierzy w wielkość fasadowego Szapiry. Warto zwrócić uwagę na enigmatyczną postać opowiadacza. Nastoletni chłopak, któremu Szapira morduje rodziców, podąża za nim jak cień i musi być absolutnie wszędzie, żeby zrelacjonować wszystkie spotkania i zdarzenia. Mocno niewiarygodne, stąd nie zaskakuje zakończenie. Szkoda, że nowa książka Szczepana Twardocha nie idzie w parze z oczekiwaniem, że z nagłaśnianą tak silnie medialnie powieścią powinien iść element zaskoczenia. Nie ma tego elementu, niestety. Jest dużo, bardzo dużo przemocy i świat, od którego zła nie sposób uciec. To już chyba było, prawda?