„Sonata Gustava” Rose Tremain

Wydawca: W.A.B

Data wydania: 1 marca 2017

Liczba stron: 352

Przekład: Dominika Cieśla-Szymańska

Oprawa: twarda

Cena det.: 39,99 zł

Tytuł recenzji: Szwajcarski smutek

Nie rozumiem, dlaczego o tej książce się nie mówi, i liczę na to, że zacznie się mówić. „Sonata Gustava” daje tę niezwykłą przyjemność wydobycia z gąszczu literatury rzeczy niezwykle wzruszającej i pięknie napisanej. Rose Tremain opowiada o deficytach miłości i o życiu w kraju, który zawsze wymagał od swych obywateli panowania nad sobą. Do tego przyuczane jest smutne i zamknięte w sobie dziecko. To dziecko, które w dorosłym życiu będzie porządkować otoczenie, bo nie potrafi uporządkować pustki w swym sercu. Rzadko zdarza się książka tak silnie działająca na emocje, a jednocześnie tak sprawna językowo, przechodząca w subtelne rejestry narracyjne, gdy opowiada o różnych punktach widzenia na zdarzenia i tych zdarzeń przeżywaniu. Byłaby to powieść rewelacyjna, gdyby Tremain chwilami nie opowiadała jednak za dużo. Staje się dydaktyczna, gdy werbalizuje za czytelnika wszystkie te stany emocjonalne, które można odczytać i zrozumieć w sferze niedopowiedzeń. To jedyna zasadnicza wada tej książki. Przejmującej opowieści o niekochanym człowieku, który całe życie bezradnie, lecz dzielnie walczył o miłość. Całe życie czekał w rodzinnym miasteczku, wrastając w nie tak, jak wrasta w swój smutek i melancholię. Jedna z piękniejszych książek ostatnich lat. Opowieść intymna, ale też specyficzna rozprawa z mentalnością Szwajcarów. Powieść wydobywająca się z potworności wojny, a później pokazująca potworność kalekich relacji między ludźmi, których wojenne i powojenne doświadczenia powinny zbliżyć.

Gustav od najmłodszych lat kocha swoją Mutti miłością wielką, bezwarunkową i przepełnioną tęsknotą. Dlaczego? Bo matka nie kocha jego. Nie może zdobyć się na miłość, ale Gustav nie rozumie, dlaczego tak się dzieje. Tymczasem widzimy, jak konsekwentnie jest wprawiany w samodzielność i powagę. Mały Gustav ma być jak Szwajcaria potrafiąca zachować neutralność wobec piekła wojny. Matka wie, że tylko surowe wychowanie uczyni z niego prawdziwego mężczyznę. Tego, którego przed laty straciła, a wraz z nim – wszelkie marzenia o dobrym życiu. Pozostał Gustav, mroczne wspomnienie. Dziecko nad wyraz poważne i skoncentrowane na każdym wykonywanym zadaniu. Chłopiec mający w swym ubogim domu tylko jedną zabawkę. Zamknięty w czterech ścianach skromnego lokum z udręczoną wspomnieniami matką, która do końca życia nie pozbędzie się goryczy i zgorzknienia.

Gustav tymczasem poznaje przyjaciela. Takiego, któremu w przedszkolu potrafi otrzeć łzy. Wydobędzie z niego radość, choć sam nie ma jej w sobie wcale. Takiego, który niebawem na lodowisku nauczy Gustava, co to znaczy śmiać się i cieszyć. Odczuwać z kimś prawdziwą bliskość. Anton szybko stanie się drugim po Mutti punktem odniesienia w życiu tytułowego bohatera, który na razie jest chłopcem i rozumie tylko bezwarunkowość trwania przy smutnej matce oraz perspektywę rodzącą się z kontaktu z Antonem. Żydowskie pochodzenie jego rodziny doskwiera rodzicielce Gustava. Emilie ma swoje powody, by trzymać dystans do rodziny przyjaciela syna. Projektuje sobie ogrom swojego nieszczęścia jako kontrast do tego, co spotyka rodzinę chłopca zbliżającego się do Gustava. A może czegoś im zazdrości? Prawdziwej treści życia, prawdziwej bliskości? Gustav po latach zorientuje się, że tylko wśród bliskich Antona mógł odnaleźć prawdziwą rodzinną przestrzeń. Uciec od smutku matki przywołującej nieżyjącego ojca jako bohatera, gdy tymczasem rządziły nim instynkty. A jednak był poczciwym, dobrym człowiekiem. Jaka była konsekwencja poczciwości i dobroci w Szwajcarii ogarniętej wojną i wiecznie oczekującej na hitlerowski atak?

Rose Tremain tak dobiera historię, by nieco zmanipulować pogląd na neutralność państwa w czasie konfliktu zbrojnego. Gra na emocjach, ale jednocześnie wypowiada kilka znaczących pytań w swej narracji. Czy neutralność to jednoczesna obojętność na krzywdy innych? Panować nad sobą po szwajcarsku to znaczy nie dostrzegać zła? Gustav stara się nie dostrzegać innych spraw. Tego, że wrasta w samotność i nie robi niczego, by zmienić ten stan. Jego matka przenosi odium okrucieństwa i obojętności swojej rodzicielki na dziecko, które niewiele wie, niewiele rozumie. Gustav jest matczynym wyrzutem sumienia. Wspomnieniem o życiu, które nigdy nie nadeszło. Ofiarą życia bez miłości, której rozpaczliwie poszukuje u boku Antona. Tam, gdzie ktoś wreszcie go doceni i zauważy. Będzie blisko w wymiarze, o jakim Gustav marzy.

Tremain portretuje losy dwóch chłopców – jeden jest dzieckiem spełnionych marzeń i rodzicielskich pragnień, drugi staje się stygmatyzowany, przypomina o rozczarowaniach, upadku, chaosie i pożegnaniu marzeń o godnym życiu. Ta specyficzna bliskość stanie się trudna. Gustav będzie starał się unieść na swoich barkach dylematy przyjaciela, który zmaga się z poczuciem niedocenienia jego talentu przez świat. Będzie jednocześnie przewodnikiem i opoką matki. Kobiety, która zwyczajnie odpuściła. Nie umiała być blisko z dzieckiem niosącym ze sobą zbyt wiele traumatycznych wspomnień. Niezawinione i niewypowiedziane cierpienia u Tremain portretowane są w rzeczywistości, w której pozornie nic się nie dzieje. Szwajcaria nie doświadczyła wojny. Stała się pewną ideą, a nie państwem z tradycją i historią. Gustav to uosobienie ducha Szwajcarii, ale jednocześnie dziecko, a potem mężczyzna wciąż na nowo zadający sobie pytanie o istotę własnego wyobcowania. „Sonata Gustava” porusza, bo jest także historią o tym, ile w człowieku potrafi być dobroci i okrucieństwa jednocześnie. Portretuje wojnę w tle, by wyznaczyć jej wpływ na bohaterów w kolejnych pokoleniach, wiele lat po jej zakończeniu. Rose Tremain pokazuje, do czego możemy się posunąć, okazując troskę innym, oraz jak bardzo możemy zamknąć się w sobie, gdy nikt nam tej troski nie daje.

To ujmująca narracja o tym, że szukamy miłości zawsze, nie będąc gotowymi na jej odnalezienie. Książka, która najpierw stawia pytania, potem jednak na zbyt wiele z nich stara się odpowiadać. Tremain wie, że pisze o smutku, wyobcowaniu i melancholii. Wie, jak sugestywnie sportretować spragnione czułości dziecko, które wciąż poszukuje tego samego, wciąż na nowo zadaje pytania o to, kto może pokochać. Przygnębiające są losy prawie wszystkich bohaterów tej powieści, ale najbardziej przykre jest to, że nie umieją się oni odnaleźć obok siebie, wciąż podążając za złudzeniami albo uciekając do traumatycznej przeszłości. „Sonata Gustava” to opowieść o tym, jak jesteśmy mali ze swoimi uczuciami. Także o tym, że potrafimy być wielcy i niekiedy te uczucia nazwać oraz wyrazić. Zapada w pamięć. Wyjątkowo czule opowiada o smutku i o radości, gdy uda się choć na chwilę z tego smutku wydobyć.