"Nasz mały PRL" Izabela Meyza, Witold Szabłowski

Przed czterema laty Wydawnictwo Znak przypominało o rocznicy wprowadzenia stanu wojennego, wydając smutne i nostalgiczne „Opowieści z powielacza” Doroty Zańko. Był nastrój minorowy, przypomnienia dramatyzmu tamtych dni; wyraźna, ale czarna kreska wspomnień z 1981 roku. Tymczasem niedawno ta sama oficyna postanawia opowiedzieć o tamtym roku inaczej -  w cieplejszych barwach i sentymentalnie w sposób kuszący, bo pozornie radosny.

Witold Szabłowski i jego żona Izabela Meyza, warszawscy dziennikarze, podjęli się akcji ryzykownej i dość kontrowersyjnej. Postanowili sprawdzić, czy dzisiaj można przeżyć pół roku, cofając się do czasu, który pamiętają ludzie najwcześniej urodzeni w latach siedemdziesiątych minionego stulecia. Zatem pełen obraz odmienności komunizmu i kapitalizmu są w stanie prawdziwie odróżnić w ich książce ludzie wchodzący już w wiek średni. Jak odbiorą „Nasz mały PRL” choćby studenci – statystycznie stanowiący duży odsetek współczesnych czytających? Czy ta książka naprawdę dociera do odbiorców, którzy PRL kojarzą już tylko z archaicznymi gadżetami? Do kogo jest skierowana? Do tych, co przeżyli i mogą wspomnieć, czy też do tych, którzy niczego już nie pamiętają i trzeba im co nieco przypomnieć? A może do jednych i drugich? „Nasz mały PRL” to na pewno publikacja, wobec której nie można przejść obojętnie. Zastanawiam się, czy aby nie nazbyt tendencyjna. A nawet jeśli, to chyba warto zwrócić uwagę na oczywistości dzisiejszego świata, które teoretycznie życie ułatwiają. Bo przecież wcześniej, kiedy żyło się inaczej, życie miało swoją inną, być może bardziej intensywną treść.

Co zrobili autorzy?  „(…) Zamieszkaliśmy w wielkiej płycie, zamieniliśmy laptopy na maszynę do pisania, GPS-a na starą mapę, a komórkę na telefon z tarczą. Przestawiliśmy się z Ikei na meble z Zakładów Produkcji Mebli w Wyszkowie, a z opla astry na FIATA 126P, z oliwy z oliwek na smalec ze świni, a z sushi – na bitki wołowe”. Stworzone na wzór bytów z początku lat osiemdziesiątych XX wieku, egzotyczne awatary zostają z nowoczesności wrzucone w świat, który wiele miał oblicz i niejedno imię. Stąd też „ich” PRL. Okazuje się, że definicji tego okresu może być tyle, ilu ludzi wtedy żyło. Każda jednostkowa pamięć niesie w sobie inne obrazy. Szabłowski z żoną postanowili faktycznie przenieść pewne obrazy standardowe – otoczyli się bowiem przedmiotami z tamtej epoki i z nimi obcowali - czyniąc z ich mozaiki obraz życia, jaki każdy z nas odbierze inaczej, na swój sposób. Autor po półrocznym okresie, kiedy żyli jak w innej epoce, wrócił do dobrodziejstw kapitalizmu z radością. Bez szaleństw. Szabłowski stwierdza bowiem: „Po powrocie do kapitalizmu nie dostaliśmy jobla”. Rozpoczynając lekturę tej książki, niektórzy zapytają, czy tego jobla nie dostali, decydując się na życie, którego już po prostu nie ma.

Dzięki komunistycznej manii przechowywania i gromadzenia, Meyza i Szabłowski w miarę bezproblemowo znajdują wszystko, czym trzeba się otoczyć, aby cofnąć się w czasie do świata, gdzie był czas na normalne relacje międzyludzkie, choć były one – indoktrynowane nowomową – także jak dzisiejsze skażone nieufnością, ograniczonym kredytem zaufania. Na początku wzbudzają duże zainteresowanie znajomych i przyjaciół. Są atrakcją. Tak też może być traktowana ich książka o specyficznym ekscentryzmie. Co dzieje się po pewnym czasie? Zainteresowanie wygasa. Ludziom z kapitalizmu nie chce się dzwonić na ich stacjonarny telefon. Nie istnieją, bo nie lajkują na Facebooku i nie wrzucają postów o nowościach. Kiedy próbują swoim znajomym zrobić nieoczekiwaną niespodziankę swą wizytą, traktowani są z dystansem, a nawet z irytacją. Sami z czasem powoli przestają dawać radę. O ile można pucować mieszkanie octem i sodą, gotować pieluchy tetrowe i budować menu z niczego, można jeździć FIATEM, kręcić wąsa i robić poprawki trwałej, można także odciąć się od pędu współczesności i zmienić codzienny styl życia… o tyle już dużo trudniej jest w momencie, kiedy trzeba szybko znaleźć fachowego ginekologa albo zarabiać pieniądze na pisaniu reportażu jedynie przy użyciu maszyny do pisania, bez laptopa i Google’a…

Okazuje się, że z czasem ich projekt przestaje być atrakcyjny dla innych oraz staje się czymś nie do zniesienia dla nich samych. Każdy chyba oddycha z ulgą, kiedy komunistyczne pół roku się kończy. Może poza dwuletnią córką dziennikarzy. Przekonani, że całym projektem można zafundować największą traumę dziecku, czytamy o tym, jak wiele niepowtarzalnych bodźców i radości dało sześć miesięcy w innej epoce rezolutnej Mariannie, która była chyba najbardziej dzielna z całej trójki. Wciąż pozostaje pytanie o celowość takiego projektu. A warto było to zrobić między innymi dlatego, by ukazać, że mimo zysków życia w XXI wieku, straciliśmy też wiele. Bo wolność to możliwość bycia dzisiaj każdym, ale i piekielna otchłań, w której jesteśmy coraz bardziej zaganiani, samotni i nieumiejący tworzyć wartościowych relacji z innymi ludźmi.

„Nasz mały PRL” – choć był projektem poważnym – wzbudza podczas lektury sporo śmiechu i jest to autentyczny śmiech tęsknoty za czymś, z czego pozornie się już tylko ironicznie naśmiewamy. Porcjowanie rolek zdobytego papieru toaletowego, pranie bielizny metodą radziecką, odtwarzanie reglamentacji żywności pośród sklepów, w której jest jej aż nadto. To wszystko budzi uśmiech i zainteresowanie. Ponadto wyprawa na Mazury i zdobycie pięknego pleneru za darmo, kpiny z nowomowy oraz udawanie, że kolejki nie zniknęły. Cofanie się w czasie jest okazją nie tylko do spostrzeżeń, jak wiele zmieniło się wokół, ale i zmusza do refleksji nad rolami oraz znaczeniem płci w społeczeństwie, innym modelem budowania relacji z przyjaciółmi, a także nad tym, co straciliśmy w komunizmie i czy kapitalizm to tylko zyski.

Myślę, że trudno jednoznacznie polecać lub odradzać tę książkę. To dość specyficzna jakość; bardzo pomysłowy zapis poczynań w odważnym projekcie, ale przede wszystkim publikacja, która nie straci na ważności i nawet za kilka lat wciąż można ją będzie nazywać nowością wydawniczą. Jednym ku rozrywce, innym ku refleksji, a jeszcze dla innych ku przestrodze. Ten prywatny mały PRL to składowa doznań każdego, kto jeszcze pamięta, ale już za wszelką cenę chce uczynić wspomnienia anachronicznymi naiwnie wierząc, że teraz jest po prostu lepiej.

Wydawnictwo Znak, 2012