„Taki właśnie jest grudzień” Donal Ryan

 

Wydawca: Relacja

Data wydania: 21 października 2020

Liczba stron: 224

Przekład: Ewa Pater-Podgórna

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: W samotności

Donal Ryan doskonale wie, że najpiękniejsze opowieści powstają z niewypowiedzianego smutku. Irlandzki fatalista pięknie opowiada o ludzkich ułomnościach, ale tak naprawdę snuje wciąż na nowo narrację o tych ludziach, dla których pozostał już tylko margines – społeczności, miejsca urodzenia, świata. W „Dwudziestu jeden uderzeniach serca” przedstawiał panoramicznie losy tych, którzy z różnych powodów znaleźli się na tym marginesie. Zbędni, niezauważalni, cierpiący do wewnątrz, a w tym wszystkim również niezdolni do tego, by wyjść poza uwarunkowania – poza to, kim się urodzili, w jakich rodzinach. W „Taki właśnie jest grudzień” Ryan skupia się na kameralnym ukazaniu losów człowieka będącego wstydem, kompleksem i nieporadnością, ale tworzy taki rodzaj antybohatera, którego mimo wszystko chciałoby się mocno przytulić. Jest to jednak historia bezkompromisowa. O ile „Dwadzieścia jeden uderzeń serca” cechuje się dużą różnorodnością, niesie w sobie dużo więcej niejednoznacznego przekazu, o tyle nowa powieść Donala Ryana jest bardzo dosadna. Nie jednowymiarowa. Mówiąca o życiu niespełnionym, w którym ma się ze sobą tylko miłość oraz troskę rodziców. Nic ponad to, co przygotowywałoby do tak zwanego dorosłego odpowiedzialnego życia.

Dlatego jest to książka pełna melancholii i można by powiedzieć, że mnogość zarysowanych nieszczęść doświadczanych przez głównego bohatera manipuluje emocjonalnie czytelnikiem. Myślę, że autor nie miał tak niskich pobudek. Chodziło mu chyba bardziej o zintensyfikowanie cierpienia. Cierpisz nie tylko wtedy, gdy odczuwasz ból. Cierpisz, kiedy mimo wielu prób nie jesteś w stanie niczego odczuwać, z niczym się związać. A jeśli już podejmiesz taką próbę – los uzna, że nie warto było ryzykować. Dlatego Ryan pisze o spokoju samotności. Ale też o przejmującym paraliżu emocjonalnym, kiedy wrastanie w samotność oznacza bycie odmieńcem szykanowanym przez małą społeczność.

Irlandzka wieś nie lubi Johnseya Cunliffe’a. Nazywa go nieszkodliwym kretynem. Kimś, kto zawsze był ofiarą i nie umiał w żaden sposób pożegnać się z tą rolą. Wiejski głupek. Istota, którą kochali tylko jego rodzice. Dziś Jonhsey ma dwadzieścia cztery lata i nie ma ich już z nim. Tatuś był prawy, prawdomówny, on stwarzał świat, jego pojęcia, jego rytm i wrażliwość syna. Nawet seksualność stała się czymś ulotnym i nieistotnym, jeśli tak uznał człowiek, którego bohater wspomina z niebywałą czułością. W samej nomenklaturze widzimy, jak bardzo Johnsey chciał być tym, co mówił i robił jego ojciec. Tatuś stoi tu w opozycji do Matki. To ona zajmowała się synem dłużej. Ona miała pewnie większe nadzieje na to, że uda się mu wyjść poza ograniczenia, że będzie kimś lubianym, zauważanym i szanowanym. Ale oboje odeszli. Pozostała pustka i poczucie, że sens życiu młodego bohatera może nadać tylko przewidywalna rutyna. Johnsey wywodzi się ze społeczności w dużej części patologicznej, gdzie niewielu ma jakieś perspektywy życiowe. Irlandzka wieś przynosi jedynie pustkę i rozczarowania, nie pozwala marzyć, nie pozwala mieć planów. A nade wszystko jest przestrzenią, od której nie można się uwolnić. Bohater Ryana nie uwolni się przede wszystkim od swojej bezradności wobec życia.

Rozpisana na dwanaście rozdziałów historia nawiązuje do astronomicznego rytmu, ale też do cyklu natury, w której na wszystko jest właściwy czas. Także na śmierć. Z nią Johnsey konfrontuje się po raz pierwszy, kiedy widzi umierającego krowiego wcześniaka. Potem sam staje się zabójcą królika. Ostatecznie po pożegnaniu rodziców myśli o tym, by popełnić samobójstwo, ale wie, że nie może nikomu stwarzać problemów. Nie chce, by ktokolwiek pomyślał, że żyje po to, aby szkodzić. Tymczasem jemu szkodzi otoczenie. Klaustrofobiczna atmosfera tkwienia w czymś, co nigdy nie odejdzie, skonfrontowana jest ze smutkiem społeczności, która wrosła w niepowodzenia przynoszone przez kolejne pokolenia i pogodziła się z tym, że niczego poza prostotą życia pełnego kompleksów nie otrzyma od losu. Los jest tu bowiem pochodną życiowego pecha oraz trudności w podejmowaniu decyzji. Bohater irlandzkiego pisarza zapada się w sobie, bo nikt nie nauczył go nigdy tego, jak wychodzić sobie naprzeciw. Nie mówiąc o tym, że można stawić czoła życiu. Johnsey musi pogodzić się z tym, co niemożliwe do zmiany, i z pewną cyklicznością rzeczy przyjemnych i nieprzyjemnych. Jego życie definiuje grudzień. Poruszający finał tej historii jest potwierdzeniem autorskiej tezy, że z nieszczęściem niektórzy się rodzą i nigdy się z nim nie rozstają.

A jednak pojawiają się szanse, drobne możliwości. Poza przemocą bohater doświadczy też przyjaźni, także czegoś na kształt uczucia ze strony płci przeciwnej. Wszystko jednak w bardzo ponurym krajobrazie. W miejscu, domu i gospodarstwie, które wciąż są w żałobie, wciąż są śladami po nieobecnych. Donal Ryan konfrontuje swojego bohatera ze stereotypowymi wzorcami męskości, które dodatkowo blokują go w działaniach. Johnsey chciałby być mężczyzną, ale wciąż jest porzuconym przez rodziców chłopcem. Człowiekiem, którego tożsamość to suma przykrych doświadczeń. Odrzucania na wielu różnych poziomach, którego nie może zatrzeć nawet ogrom rodzicielskiej miłości. Dlatego to opowieść o mężczyźnie z różnych powodów niedoskonałym. O symbolice niedoskonałości, w którą wdziera się dodatkowo melancholia. Naprawdę sugestywnie Ryan portretuje emocje kogoś, kto w gruncie rzeczy nigdy nie miał okazji, by te emocje wyrazić albo samemu dla siebie nazwać. A przecież ta narracja sama w sobie jest niezwykle emocjonalna. Rzeczywiście chwilami manipuluje czytelnikiem, ale nie zawęża mu oglądu tego, kim próbuje być nieszczęśliwy bohater tej powieści.

Donal Ryan opowiada przejmującą historię o tym, że aby być gotowym na doświadczenie czegoś wzniosłego, trzeba przede wszystkim pożegnać poczucie niegotowości, przekonanie o byciu egzystencjalnym nieszczęściem, pomyłką czy nawet błędem genetycznym. To książka o tym, że gdzieś tam daleko może istnieć przyjaźń czy miłość, ale z różnych powodów próby zbliżenia się do jednego lub drugiego mogą kończyć się fiaskiem. Są momenty, w których ta opowieść odbiera dech i wywołuje łzy. Ale Ryanowi nie chodzi o proste wzruszenia. To kronikarz irlandzkiego życia, o którym nikt nie chce słuchać i niewielu chciałoby się nim przejmować. Portretując proste ludzkie tęsknoty, buduje wzruszającą symboliczną opowieść o tym, jak wiele znaczeń może mieć niemoc. I jak niewiele z tą niemocą możemy zrobić.

To jedna z książek doskonale wpasowujących się w jesienny klimat, a najbardziej ujmuje w niej to, że bezkompromisowość przekazu łączy ze specyficznym liryzmem. Natura zmienia się, ewoluuje, ale i powtarza wszystko w kolejnych miesiącach. To rzecz o niepowtarzalności trudnych przeżyć, które mimo wszystko są częścią cyklicznej melancholii. Niełatwa w odbiorze, ale naprawdę piękna powieść o smutku i wyobcowaniu. Jedna z tych, które pozostawiają ślad, bo uczą empatii. Bohaterom Ryana brakuje jej bardzo mocno. Irlandzki pisarz pokazuje, że niewiele trzeba, aby pozornie nieistotny człowiek stał się kimś przekazującym ważną i mądrą historię.

„Na pół” Jasmin B. Frelih

 

Wydawca: Wydawnictwo Wyszukane

Data wydania: 21 października 2020

Liczba stron: 512

Przekład: Marlena Gruda

Oprawa: twarda

Cena det.: 42,90 zł

Tytuł recenzji: W kakofonii

Jasmin B. Frelih odważnie wpisuje się w nurt apokaliptycznej literatury przenoszącej nas w przyszłość. W tej powieści nawet nie futurologia jest najważniejsza. „Na pół” świadomie i przewrotnie prowokuje językiem. Ta narracja musiała być niewątpliwym wyzwaniem dla tłumaczki i będzie nim dla czytelnika, bo opowiadając o świecie Wielkiej Kakofonii jako następstwie szumu informacyjnego technologii komunikacyjnej minionego stulecia, dopasowuje sposób opowiadania o tym świecie do jego charakteru. Frelih będzie zatem momentami świadomie grafomański, chwilami absurdalnie barokowy w swych groteskowych opisach, ale z równą dezynwolturą przejdzie w rejestr zasadniczych zdań pojedynczych, pozbawionego znaków interpunkcyjnych strumienia świadomości czy też najciekawszych tu chyba surrealistycznych opisów, także relacji międzyludzkich. Zmienny puls tej książki nie pozwala zbliżyć się do niej od razu. Kiedy jednak przyswoimy ogólny zarys trzech pozornie odmiennych historii tworzących tę powieść, znajdziemy się w przestrzeni, w której język – przez swoje pozorne szaleństwo i narzucane jednocześnie ograniczenia – będzie opowiadał świat przemocy, opresji, emocjonalnych tęsknot za spokojem i dezintegracji osobowości, która w nieodległej przyszłości usiłuje ponownie nadać sobie znaczenie. Jest to wszystko wyborne i pasjonujące – zwłaszcza że po jakimś czasie trójdzielna kompozycja książki zaczyna składać się w całość. Jeszcze bardziej przerażającą niż historie trójki ludzi w różnych częściach świata.

Evan jest reżyserem rezydującym w japońskim mieście. Swoje chwilowe szczęścia i uniesienia uzależnia od środków, których zdobywanie staje się jego priorytetem. Evan to „depresyjna łupina”, człowiek uświadamiający sobie pustkę, w której nie ma już nikogo bliskiego. Pozostaje forma artystycznego wyrazu niekoniecznie zgodna z zamysłem twórcy spektaklu, za którego reżyserowanie Evan bierze się z konieczności wzięcia udziału w czymś nadającym sens jego ponurej egzystencji. Dużo więcej witalizmu ma w sobie Zoia, awangardowa poetka, wyklęta w Europie, świętująca triumfy w amerykańskiej metropolii. Zoia otacza się ludźmi, którzy tak jak ona poszukują wewnętrznej wolności. A jednak utknęli w świecie sterowanym i symulowanym odgórnie. Tkwią w systemie deprawującym indywidualizm. W świecie, w którym uniform narzuca sposób myślenia i kategoryzowania. W miejscu, gdzie ktoś chce sprzedać uniform naprawdę nadający człowieczeństwo. Ale też w miejscu, w którym życie tętni mimo wszystko w sposób toksyczny. Inny rytm życia narzuca słoweński adres, a tu poznajemy Krasa, pięćdziesięcioletniego ministra wojny otoczonego rodziną. Frelih bardzo się stara, by ta rodzina była nietuzinkowa, a pośród jej ekscentrycznych członków wciąż unosi się atmosfera jakiegoś fatalizmu i zagrożenia.

Tę trójkę słoweński pisarz opowiada przy użyciu bardzo wielu technik narracyjnych. Celowo tworząc kakofonię narracyjną, wprowadza nas w świat, który widzimy panoramicznie, a jednak niewystarczająco. To wyzwanie dla wyobraźni. Zaglądamy do życiorysów ludzi, którzy pozornie nie mają znaczenia dla opisywanych wydarzeń. Jesteśmy tylko przez chwilę skonfrontowani z dramatami, po których nie pozostaje później żaden ślad. Obserwujemy większą zbiorowość, dołączamy do surrealistycznych czasem wydarzeń, ale stale mamy poczucie wyobcowania. Tak jak bohaterowie, którzy szukają zasadniczego sensu swojego istnienia i mierzą się ze strachem. W tej walce o egzystencjalną wolność ich orężem może być przebiegłość (Kras), niefrasobliwość (Evan) i nagość własnego ciała (Zoia). Ale wszystkie te trzy historie łączy motyw stosunku jednostki do opresyjnego systemu. I tu należy wrócić do kwestii przemocy, cały czas obecnej w tej książce – na różnych poziomach interpretacji.

Połączmy choćby seksualność z działaniami przemocowymi. Intymne zbliżenie staje się u Freliha przestrzenią bezpardonowej walki. Zdobywanie ciała drugiego człowieka (zresztą nie tylko człowieka) staje się czymś na kształt ruszania na łowy. To zdobywanie drapieżne, zachłanne. W innych, coraz bardziej publicznych rewirach systemowa przemoc doświadczana jest w tak zapamiętywany sposób, że bohaterowie stają się już zaprogramowani, by nie tyle bać się, ile przede wszystkim czujnie rozglądać wokół. Porządek świata gwarantuje przetrwanie ludziom bez przekonań. Bezpiecznie jest nie rozpoznawać wzajemnie swoich potrzeb i skoncentrować się na zaspokajaniu własnych. Ale przecież do tego doprowadza Wielka Kakofonia – nie jesteśmy już dla siebie podmiotami, które wyrażają komunikaty zrozumiałe dla innych. Miejsce odbiorców i nadawców zajął porządkujący myśli i działania reżim. Przemoc staje się codziennością. W przemoc się wrasta. A unikając jej, można wieść życie gdzieś na marginesie. Półżycie. W półsłowach i półemocjach.

Ale Jasmin B. Frelih fantazjuje także o radykalizacji działań oraz postaw. Czy w tej mrocznej przyszłości bunt ma być tylko reakcją obronną wobec zniewolenia? „Na pół” jest też książką o tym, w jaki sposób buntują się artyści. O tym, jak bywają w tym bezradni, ale także o tym, jaką formą odskoczni jest uprawiana przez nich sztuka. Tymczasem słowa prawdziwej sztuki się kończą. Prawdziwi intelektualiści są już wiekowymi starcami (Slavoj Žižek obok Zoi). Frelih ustami swoich bohaterów pyta o to, czym są w przyszłości moralność, tożsamość, czym są etyka i polityka międzynarodowa. To też historia tego, czym może stać się społeczeństwo, jeśli ludzie przestaną rozumieć komunikaty kierowane do siebie. Przestaną im wierzyć albo nie zobaczą w nich treści. To wszystko staje się bardzo groźne i wyjątkowo mroczne. Futurystyczne obrazy – przede wszystkim z historii Evana – obrazują świat całkowitych przewartościowań. Czas chaosu potęgowany przez dyktaturę. Czas naprawdę nieodległy, w którym człowiek urodzony w dniu ataku terrorystycznego na World Trade Center ma zaledwie trzydzieści pięć lat.

„Na pół” to także opowieść o tym, czym jest dom. Jeden z bohaterów twierdzi, że ma go każdy. Tymczasem widzimy poszukiwania przestrzeni realnej i symbolicznej, którą można byłoby nazwać właśnie domem. To, co najbardziej go przypomina w opowieści o rodzinie Krasa, staje się pułapką i miejscem niedomówień. Evan stoi na rozdrożu – opuścił jakieś bezpieczne miejsce i szuka kolejnego. Zoia tylko pozornie jest we właściwym czasie i we właściwym miejscu. Świat opowiedziany przez historię tej trójki jest miejscem, które już za życia ludzie mogliby nazwać opresyjnym piekłem. W tym wszystkim pewna zuchwałość i nietuzinkowość opowiadania, jak różne są to przestrzenie i jak niejednorodnie rozwinęła się rzeczywistość, w której wszędzie istnieje deficyt człowieczeństwa. Fantazja Freliha – jakkolwiek skomplikowana formalnie – pozostawia niezatarty ślad i dręczy. Myślę, że to jedna z ciekawszych europejskich fantazji o świecie, o jakim większość z nas woli nie myśleć, bo boi się choćby ułamka tego, co sportretował słoweński pisarz. Bardzo oryginalna książka.

„Bezwład” Louise Boije af Gennäs

 

Wydawca: MOVA

Data wydania: 14 października 2020

Liczba stron: 512

Przekład: Agata Teperek

Oprawa: miękka

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: Strach i odwaga

Świetna jest druga część trylogii Louise Boije af Gennäs i piszę to nie bez pewnego zdumienia, bo bardzo rzadko zdarza się, by kolejna powieść tryptyku była jeszcze lepsza niż ta pierwsza; zazwyczaj – jeśli już – ma to miejsce w przypadku trzeciej części. Szwedzka znajoma, która czytała „Bezwład” w oryginale, zapewniała, że jest mocniejszy niż „Krwawy kwiat”. Sprawdziłem to i potwierdzam. O ile czytelnik pierwszej części mógł być przekonany, że szwedzka pisarka wytoczyła najcięższe działa, by demaskować hipokryzję swoich rodaków i punktować największe problemy rzekomo najlepszego kraju na świecie, o tyle „Bezwład” jest trochę kontrapunktem do pierwszej części, bo portretuje i demaskuje grzechy Szwecji, o jakich nie opowiadał tak dosadnie „Krwawy kwiat”. Ważne jest również to, że tym razem główna bohaterka Sara zostanie naprawdę wyjątkowo straumatyzowana, zatem Louise Boije af Gennäs udowadnia, iż ma jeszcze niejednego asa w rękawie, potrafiąc zaskoczyć swoich pierwszych czytelników.

„Bezwład” jest misternie skonstruowaną opowieścią o strachu i o odwadze. Jedno z drugim tkwi mocno w Sarze, która usiłuje dojść do siebie po wydarzeniach, jakich doświadczyła wcześniej, i zacząć w Sztokholmie nowe życie. Podejmując przede wszystkim nową pracę. Ta książka wnikliwie przeanalizuje wszelkie aspekty pracowania, wskaże niebezpieczeństwa pracoholizmu, ale jednocześnie da do myślenia w kwestii tego, czy działalność zarobkowa człowieka bardzo wpływa na jego mentalność. Follow the money – ten zwrot powtarzany jest tu w nieco innym kontekście, natomiast szwedzka pisarka chce nas przenieść w ten wymiar przyziemny. Sara angażuje się w pracę, która zabiera mnóstwo czasu oraz energii. Obserwuje ludzi podporządkowanych biurokratycznym wymogom i opresji stawiania pracy ponad wszystko. A za tym idzie chęć zarabiania ponad potrzeby, zdobywania coraz większego majątku i podążania niekiedy równią pochyłą, kiedy stan konta idzie w parze z emocjonalnym i egzystencjalnym jałowieniem.

Wokół kwestii dominacji pracy nad ludzkim życiem Louise Boije af Gennäs snuje rozważania o tym, co warunkowało i warunkuje współcześnie szwedzki dobrobyt. Bohaterowie „Bezwładu” są częścią jakiejś toksycznej machiny, za którą stać mogą manipulacje i nadużycia. Sara – jakkolwiek zmotywowana do ciężkiej pracy – chce w tej nowej sytuacji postawić przede wszystkim na relacje z ludźmi, nie nadmiar obowiązków. Zwiąże się z kimś, kto staje na jej drodze w najbardziej oczywisty sposób. Ale anatomia tego związku i jego konsekwencje nie będą już oczywiste. Nie tylko praca zawłaszcza i determinuje do działań na granicy wstydu. Dużo gorsza jest łatwość, z jaką poddajemy się złym wpływom. I lekkość, z którą Szwecja przyjęła rozmaite formy uległości, a za nimi – misternie skonstruowane rodzaje korupcji. Matka Sary mówi: „Żyjemy w Szwecji. My nie popełniamy błędów”. Boije af Gennäs pokaże, jak naznaczona błędami jest szwedzka tkanka społeczna. Z jak wieloma nieprawidłowościami natury gospodarczej, politycznej czy społecznej miało do czynienia państwo, w którym zbłądzono wielokrotnie.

Koncentrująca się wokół historii ojca Sary dramatyczna opowieść o tym, jak można być prawym i uczciwym w świecie przeżartym korupcją i hipokryzją, odsłania kolejne wstydliwe karty z historii Szwecji. Jest ich bardzo wiele, a każda dodatkowo rezonuje wówczas, gdy Sara za wszelką cenę chce zrozumieć, kim naprawdę był ojciec i co takiego mu się przytrafiło. Szybko okaże się, że pokłosie jego śmierci to wciąż zagrażający jej życiu aparat opresji. Pojawiają się enigmatyczni „oni”. Tak jak w „Krwawym kwiecie” ingerujący w każdy aspekt życia głównej bohaterki. Znowu – jak w części pierwszej – zaczynają się dziać niepokojące zdarzenia. Sara znajduje się w wyjątkowej opresji. Na jej rodzinę spadają niejasne dla czytelnika konsekwencje tego, kim była głowa tej rodziny. I coraz mocniej zaciska się na szyi pętla, którą Sara usiłuje zerwać.

Znakomicie przedstawiona bohaterka tutaj zyskuje w oczach czytelnika jeszcze bardziej. Mija niewiele czasu od przejmujących zdarzeń, w których centrum się znalazła, a życie zastawia na nią kolejne pułapki. Tym razem będzie się rozpaczliwie miotać w przestrzeni między rodzinnym Örebro a pełną kolejnych wyzwań stolicą. I choć przemierzać będzie wielokrotnie trasę kolejową między tymi miastami, tym razem jej oswojone strony nie będą miejscem, w którym Sara złapie oddech i będzie mogła choć na chwilę oderwać się od opresji.

Kluczowym słowem dla zrozumienia „Bezwładu” jest tortura. Autorka w bardzo oryginalny sposób poszerza pierwotne znaczenie tego słowa. Wiemy z „Krwawego kwiatu”, że ojciec Sary był prawdopodobnie torturowany przed śmiercią. O ile wtedy były to tylko niepokojące sugestie, o tyle tutaj ich wyobrażenie staje się bardziej konkretne, dużo bardziej mroczne. Doświadczenia Sary stają się bolesne na kilka sposobów, a zamykający się wokół niej klaustrofobiczny i niebezpieczny świat Sztokholmu odbierać będzie dech czytelnikowi. Louise Boije af Gennäs opowie także o tym, co znaczy zerwać z dynamicznym i często opresyjnym światem. Pojawiająca się na kartach tej powieści charyzmatyczna staruszka wybrała specyficzne życie na marginesie. Nie spodziewa się konsekwencji tego, że zwykła życzliwość wobec Sary może jej brutalnie przypomnieć o tym, od czego uciekała. Bo „Bezwład” jest powieścią portretującą tętniącą życiem metropolię, w której ukryły się największe koszmary uciekających od myślenia o samym sobie. Torturą może być samo egzystowanie w Sztokholmie. Ale także oczekiwanie. Znakomicie zbudowany klimat tej książki obrazuje, że Sara ma się na baczności niemal całą dobę. Gotowa na przyjęcie ciosu od przeciwnika, choć nie jest pewna, kim ten przeciwnik jest naprawdę.

Dawna obsesja ojca prowadzi bohaterkę ku sprawom, które Szwecja nad wyraz łatwo i z niebywałą lekkością zamiotła pod dywan. Obrazowanie tego, co w Szwecji dysfunkcyjne, zaczyna się od opowieści o poczynaniach państwa w czasie drugiej wojny światowej. Potem w tle pojawiają się kolejne sprawy pokazujące, jak bardzo ten doskonale w oczach świata funkcjonujący kraj nie miał zwyczajnie wstydu i poddawał się hipokryzji. To nie jest łatwa do uniesienia społecznie powieść. Ale poza tym książka z naprawdę dynamicznym rytmem, bardzo spójnie uporządkowana, umiejąca stworzyć granicę między tym, co okrutne, a tym, co może stwarzać przeciwwagę dla okrucieństwa. Czyta się „Bezwład” z przekonaniem, że jest to rzecz chwilami przejaskrawiona, lecz jednocześnie widzi się sens niektórych hiperboli. Louise Boije af Gennäs jest groźna, prowokująca, ale przede wszystkim dba o detale. Dlatego z powieści przypominającej chwilami polityczny thriller tworzy również przejmującą historię przyjaźni oraz więzi rodzinnych, dla których nie ma granic ustanawianych przez oprawców. Ciemną stronę będą tu miały państwo, miasto, instytucje i obywatele. Ale nie ma w tym porażającego mroku. Jest za to nadzieja, że trzecia część tej trylogii przyniesie wreszcie odpowiedzi na najważniejsze pytania stawiane tu ponownie, lecz w nowych kontekstach.

„10 minut i 38 sekund na tym dziwnym świecie” Elif Shafak

 

Wydawca: Wydawnictwo Poznańskie

Data wydania: 14 października 2020

Liczba stron: 446

Przekład: Natalia Wiśniewska

Oprawa: twarda

Cena det.: 44,90 zł

Tytuł recenzji: Przyjaźń i śmierć

Tęskni się dzisiaj trochę za takimi narracjami jak ta Elif Shafak. Opowiadającymi pełnokrwiste historie, obrazującymi sugestywnych bohaterów. Takimi, których plastyczne opisy uwodzą, nie nudzą. Ale „10 minut i 38 sekund na tym dziwnym świecie” to przede wszystkim baśniowa wręcz opowieść o mieście. Autorka wpisuje się w nurt historii gloryfikujących Stambuł i robi to w taki sposób, że inne książki uzupełnia, stwarzając integralną i pasjonującą opowieść o miejscu między dwoma kontynentami, między malkontenctwem a marzycielstwem, gdzie głównej bohaterce pisany jest przede wszystkim upadek. Czy aby na pewno? Narracja Shafak inaczej niż „Rosso Istanbul” Ferzana Özpetka opowiada o mieście inicjacji – nie przez pryzmat osobistego wspomnienia, ale dzięki panoramicznej koncepcji doświadczeń bohaterów, którzy z różnych powodów znaleźli się w przestrzeni nowych dla nich możliwości. Autorka prezentuje ludzi kryjących się na miejskich marginesach – jest ich świetną kronikarką i w tym znaczeniu zbliża nas do opowieści o mieście, którą proponuje Sasha Marianna Salzmann w powieści „Poza siebie”. Ale jest to również metropolia będąca pułapką i więzieniem. Takie postrzeganie miasta łączy Shafak z wstrząsającą powieścią „Stambuł, Stambuł” Burhana Sönmeza. Jakkolwiek spojrzeć na miasto portretowane w tej powieści, dostrzegamy jego niepowtarzalny koloryt. Czujemy puls tego miejsca i widzimy, że idzie za nim witalizm postaci. Miejsce i ludzie mają niebywały apetyt na życie. A Stambuł wiedzie od symbolicznych narodzin (nowe życia bohaterów w tym mieście) do bezkompromisowości i samotności śmierci (druga część powieści koncentrująca się na pewnym cmentarzu zapomnianych). Jeśli to za mało, by dać się uwieść książce Elif Shafak, warto przyjrzeć się jej wymiarowi społecznemu.

Bo „10 minut i 38 sekund na tym dziwnym świecie” to poruszająca opowieść o kobiecej opresji. Zbudowana na jej dwóch filarach. Pierwszym jest tradycyjny muzułmański dom – duszny od patriarchalnego porządku, zmuszający kobietę do posłuszeństwa religii, narodowi i swojemu ojcu. Z takiego miejsca wyruszy w świat Leila. Ponownie stygmatyzowana w wielkomiejskim nurcie życia, w którym wybiera rolę prostytutki. A może to nie wybór, lecz konieczność podyktowana tym, że okoliczności wciąż się bohaterce komplikują. Leila rodzi się jako istota, której nie chcą pożegnać anioły. Nie chce krzykiem i płaczem afirmować gotowości do życia. Potem staje się już tylko sumą ojcowskich rozczarowań. Do momentu, w którym podejmie decyzję, że to nie ojciec będzie kreślił scenariusz jej istnienia. Leila dorasta w hipokryzji domu, gdzie mężczyzna radykalizuje się religijnie i przenosi schemat działań przemocowych przede wszystkim na kobiety. Potem Leila doświadcza innej formy przemocy. Jest poddana męskim instynktom i pożądaniu. Ma im ulegać. Znowu ma być posłuszna, choć w innym wymiarze. Próby zerwania z opresyjnymi okolicznościami są trudne, ale bohaterka je podejmuje. Aż do dnia, w którym wszystko się kończy.

Tak naprawdę ostateczny koniec jest prawdziwym początkiem opowieści Elif Shafak. Kończy się coś, co nie zostało opowiedziane. Snucie opowieści będzie tu dramatyczną walką z czasem – by przeszłość nie stała się nią, nie zastygła na zawsze. Bo Leila zawsze była czasem teraźniejszym. Miała możliwość wydobyć się z nieprzychylnych jej zbiegów okoliczności, ale los jej nie sprzyjał, gdyż męża usiłującego dać jej nowe życie i możliwości zabiera przemoc historii. Pozostała tym, kim była. W takich, a nie innych uwarunkowaniach. Tymczasem już na wstępie dowiadujemy się, że pozostało jedynie jej ciało. Nie do końca tak jest. Ale to ciało będzie znaczące. Wokół niego skoncentruje się inna narracja – przedstawiona za pomocą czarnego humoru i niebywałej czułości opowieść o przyjaźni, która musi skonfrontować się ze śmiercią.

Shafak barwnie opisuje to życie, które właśnie się zakończyło. Ale w swojej książce kreśli także losy tych, którzy wciąż walczą o samostanowienie. Dramatyczne bądź tragiczne historie piątki ludzi, którzy byli bliscy zmarłej, to uzupełnienia historii Leili – opowieści o dramatycznych wyborach i konsekwencji buntu wobec tradycji odbierającej możliwości wyboru. Postacie drugiego planu zbudują spójną opowieść o tym, jak tworzą się relacje zastępujące rodzinę. Lepsze od tego, co proponuje rodzina, bo nieodbierające oddechu, dające możliwości, a nie proponujące opresję i kary. Na kartach tej książki spotka się zatem afrykańska prostytutka, która widzi kolory duszy, z kobietą uwięzioną w ciele chłopaka z rolniczej Anatolii. Shafak zbliży do siebie libańską religijną wizjonerkę niskiego wzrostu z mężczyzną, który był za mało odważny, by zaproponować Leili szczęśliwe małżeństwo. Pośród nich także piosenkarka z nocnego klubu, która – jak Leila uciekająca od rodziny – porzuciła swojego przemocowego męża, by w Stambule szukać szansy na spełnienie i szczęście.

Ci bohaterowie, mający przecież jeszcze wybór i gotowi do podejmowania wyzwań w przeciwieństwie do martwej Leili, stanowią kontrapunkt niezwykle barwnej opowieści o tym, jak siła życia i samostanowienia została zniszczona przez tragiczny przypadek. Elif Shafak konfrontuje swoich bohaterów z życiem, które w muzułmańskiej Turcji w różny sposób stygmatyzowało inność. Życie domagało się świadomego buntu, by nie być pasmem powtarzalnych i tragicznych doświadczeń. Kim są ukazani przyjaciele Leili? To poszukiwacze tożsamości w ciele, którego nie akceptują, albo chcący pozbyć się mentalności zabranej ze sobą z prowincji, która wciąż na nowo daje im do zrozumienia, że nie są godni żyć tak, jak pragną. Ale „10 minut i 38 sekund na tym dziwnym świecie” to także pełna przejmującego żaru opowieść o tych kobietach, którym świat nie zaproponuje wielu możliwości. Tych łykających prezerwatywy, których nie chce założyć mąż. Tych zabierających do komunikacji miejskiej agrafki, by bronić się przed molestowaniem. Tych, dla których życie będzie pasmem uległej udręki – w imię tradycji, religii, innej idei uznawanej za świętą. Dlatego można odczytać tę powieść jako historię ucieczki i ekspiacji. W mieście ciągłych metamorfoz dochodzi do przemian rewolucyjnych dla bohaterów. Są to małe dramaty i ogromne sukcesy.

Shafak pisze o wolności w Stambule, łącząc historie bohaterów z ponad czterema dekadami tej wielkiej historii i tego, w jaki sposób zmieniała miasto. Widzimy, jak XX wiek zmienia ludzi i miejsca. Mnogość odczytań tej książki idzie w parze z tym, że jest ona po prostu pasjonująca. Cokolwiek zwróci w niej naszą uwagę, niewątpliwie Shafak chciałaby tę uwagę zatrzymać na dłużej, nie tylko na czas lektury. Piękna powieść o tym, że codziennie odkrywamy coś nowego i nazywamy swoją tożsamość jako sumę bólu, ale także radości.

„Władcy strachu. Przemoc w sierocińcach i przełamywanie zmowy milczenia” Ewa Winnicka, Dionisos Sturis

 

Wydawca: Znak

Data wydania: 16 września 2020

Liczba stron: 304

Oprawa: twarda

Cena det.: 44,99 zł

Tytuł recenzji: Zło wyspy

Ta książka to doskonały przykład tego, że temat sam może znaleźć reportera. Dionisios Sturis i Ewa Winnicka wybrali się na wyspę Jersey, aby zebrać materiały do opisu sprawy morderstw Damiana Rzeszowskiego. Powstałe w ten sposób „Głosy” nie mają jednak takiej siły wyrazu jak „Władcy strachu”. Kiedy autorzy zamierzali już opuścić Jersey, pojawiły się szokujące doniesienia o masowym wykorzystywaniu nieletnich na wyspie. Raport obrazujący niewyobrażalną skalę zjawiska przykuł ich uwagę. Wrócili na Jersey. I na bazie wspomnianego raportu stworzyli przerażającą opowieść o istocie ludzkiego zła, mechanizmach jego wypierania, ale przede wszystkim historię obrazującą niezwykle trudne konfrontacje – katów i ofiar, które po latach muszą mierzyć się z obojętnością, czasem cynizmem, niekiedy z lekceważeniem krzywdy, jaka naznaczyła je na zawsze. Nie wiem, co bardziej podnosi tętno przy lekturze „Władców strachu” – wstrząsające relacje molestowanych seksualnie i bitych dzieci, które usiłują stworzyć normalne dorosłe życie, czy też może opis tego, w jaki sposób ich traumy były bagatelizowane, odsuwane w czasie do rozpatrzenia, czasami racjonalizowane albo uznawane za szaleństwa. Ta dwuznaczność emocji czytelnika podkreślana jest przez przemyślaną strukturę książki – bezkompromisowe świadectwa krzywdy przeplatają się z opowieściami o ludziach, którzy z różnych powodów i na przestrzeni wielu lat chcieli doprowadzić do ich zadośćuczynienia. Bo ten reportaż jest przede wszystkim poruszającą historią tego, że niemożliwy jest prawdziwy rozrachunek, jeżeli ból i cierpienie nie zostaną nazwane, określone i połączone z ich sprawcami.

Sturis i Winnicka są w tej książce bardzo dyskretni. Pojawiają się jedynie na marginesach narracji. Całość robi tym większe wrażenie, że autorzy – inaczej niż w przypadku „Głosów” – starają się pozostawiać fakty bez znaczących komentarzy. Wspomniany już porządek w tej opowieści bardzo silnie związany jest z upływem czasu. Krzywdzone, gwałcone, pozostawione samym sobie ze swoim bólem dzieci są już dorosłymi ludźmi, niekiedy w jesieni życia. To, co działo się latami na Jersey, jest już mroczną przeszłością, ale to wciąż przeszłość nierozliczona. „Władcy strachu” obrazują przede wszystkim to, jak trudno jest o konfrontację i przypominanie. Na wyspie, która wypracowała sobie swój własny model funkcjonowania, daleki od brytyjskiego. Na wyspie z jednej strony pięknej i kuszącej jako raj podatkowy, z drugiej jednak – przerażającej, niebezpiecznej.

To miejsce, w którym rozwinęła się i ukonstytuowała chyba na stałe tak zwana „kultura strachu”. W niej żyły latami krzywdzone dzieci, a później dorośli ludzie z niemożliwym do uniesienia bagażem wspomnień. Ale dużo bardziej przejmujące uczestnictwo w tej kulturze to wszyscy ludzie, którzy z różnych powodów postanowili milczeć – lata temu, kiedy opisywane zdarzenia się działy, i długo po nich, by nie nazwać, nie określić, nie zaznaczyć w hermetycznie zamkniętej społeczności tego, jak bardzo blisko zła ta społeczność funkcjonowała. Co więcej: w jaki sposób je sankcjonowała. Bo myślenie o idyllicznej z pozoru Jersey może się po tej lekturze bardzo zmienić. Warto jednak pamiętać o tym, że Sturis i Winnicka przedstawiają mroczne mechanizmy obrony i powrotu zła, które są bardzo uniwersalne. Pokazują, ile krzywdy człowiek może wyrządzić, jak również to, w jaki sposób z tą krzywdą musi żyć. Siłą tego reportażu jest dyskretne, ale stanowcze kierowanie naszej uwagi na to, że z równie silną determinacją walczyli na wyspie ludzie chcący ujawnienia prawdy i ukarania przestępców, jak i skrzywdzone dzieci z własną pamięcią. Z pamiętaniem niewyobrażalnej niesprawiedliwości, jaka je dotknęła. Równie wielkiej jak to, że po latach oprawcy uniknęli konsekwencji albo otrzymali niewspółmierne do wagi przestępstw wyroki.

Dynamiczny rytm reportażu mówi o ludziach, którzy przybywali na Jersey z zewnątrz i konfrontowali się ze sposobem myślenia oraz działania społeczności, w której niejednokrotnie stróż prawa stawał w kontrze do tego prawa. Właściwie obraz wyspy staje się naprawdę jak z horroru. Przymykanie oczu na systemowe okrucieństwa wobec dzieci potrzebujących wsparcia i opieki dorosłych, kiedy wydostały się z dysfunkcyjnych domów. Piekło ma tu swój konkretny adres – Haut de la Garenne. Ośrodek w założeniu pomagający młodym na zakręcie będący jednocześnie miejscem ich codziennej kaźni. Miejscem, które stawało się rajem dla pedofilów. Terenem eskalacji przemocy nabierającej coraz bardziej wysublimowanych kształtów. Bo krzywdzić dzieci nauczono się w taki sposób, by nie było to oczywiste. By młode ofiary nie mogły się skarżyć. Dla czytelników o mocnych nerwach znajdą się tu fragmenty ich tortury, która później była bagatelizowana. Dlatego to reportaż, którego nie da się czytać bez emocji. Jednocześnie studium człowieczego bestialstwa, które wciąż kryje się przed naszymi oczyma, a mimo upływu lat ma się wyjątkowo dobrze. Bo nazwać zło i określić jego konsekwencje to czasem dwie zupełnie nieprzystające do siebie sprawy. Dlatego ta książka bulwersuje, a ten wstrząs pozostaje z nami na dłużej. Przerażające historie z Jersey to czas przeszły. Ale prawdopodobnie tylko pod tamtym adresem, skoro ludzie – kaci, wspierający ich bliscy, przyjaciele, znajomi – potrafią w krótkim czasie w każdej chyba lokacji stworzyć warunki do tego, by zło rozwijało się dzięki ludzkiemu strachowi.

Właśnie anatomia strachu jest tu najważniejsza i ona porządkuje prezentowane historie. Z jednej strony jest to egzystencjalny strach przed samym sobą, gdy krzywdy zakwestionowały poczucie własnej wartości. Z drugiej jednak – to krążący latami w zamkniętej społeczności lęk przed tym, by ujawnić skazę, pokazać palcem ludzkie potwory, uznać ich okropności, ale przede wszystkim mentalnie zaakceptować, że były częścią pozornie szczęśliwego ładu na małej wyspie. Jersey nie miało latami problemu z pamięcią, bardziej z przypominaniem sobie i nazywaniem krzywd. Jednocześnie Sturis i Winnicka opowiadają o tym, jak trudno było zdefiniować istotę zaznanej krzywdy, jak piekielnie trudno było ją wyłonić z odmętów przeszłości i zapomnienia. Po to, by po latach stoczyć jeszcze jedną batalię z katami – skonfrontować się z rozmiarem krzywdy, której nie pomniejszył upływ czasu.

„Władcy strachu” to bezkompromisowy reportaż o tym, że jakkolwiek plugawe może być samo zło, z równą łatwością formują się okoliczności, w których może zostać zbanalizowane. A wszystko w rękach i sumieniach złych ludzi. Gdzie kryje się okrucieństwo naszego gatunku? W jego bezpośrednim ataku na bezbronną drugą istotę czy w wieloznaczeniowym odwracaniu wzroku od tego ataku? Myślę, że autorzy tej książki chcą pokazać, że przemoc ma się znakomicie w małych przestrzeniach i równie małych społecznościach. Przeszłość bólu i wstydu jest tu wciąż odbierającym dech czasem teraźniejszym. Doświadczone krzywdy pozostały śladami na całe życie. W tym życiu pojawiło się zaś zbyt wiele szokujących okoliczności łagodzących dla dręczycieli. A może to historia o tym, że wciąż na nowo stajemy bezradni wobec faktu, jakimi potworami potrafimy być, działając, ale również odmawiając działania? Wstrząsająca, dobrze napisana i zajmująca rzecz. Jedna z tych książek, po których nie zaśnie się spokojnie, ale także drobiazgowa wiwisekcja tego, jaki związek ma strach z zapominaniem.

„Cudze słowa” Wit Szostak

 

Wydawca: Powergraph

Data wydania: 14 października 2020

Liczba stron: 280

Oprawa: twarda

Cena det.: 39 zł

Tytuł recenzji: Melancholia wątpliwości

Określeniem, że Wit Szostak pisze wciąż na nowo tę samą książkę, chcę tu wyrazić ogromny komplement. Pomimo stale poruszanej tej samej tematyki w ani jednej publikacji nie jest wtórny. A po lekturze „Cudzych słów” mam wrażenie, że przeniósł do tej najnowszej powieści wszystkie trudne zagadnienia z poprzednich. Pytania, na które nie było odpowiedzi, nie zyskują ich także w tej nowej narracji. Rezonują w niej za to pytania retoryczne, które Szostak stawiał wcześniej, a jeśli już padają odpowiedzi na kilka egzystencjalnych zagadek, wydobywa się z tego wszystkiego piękny smutek, taki pogodny, trochę jak z wiersza Staffa. A jednocześnie melancholia niewiedzy, którą prezentują świetnie skonstruowani bohaterowie tej książki, czyni z „Cudzych słów” rzecz, która w moim odczuciu wyjątkowo wchodzi pod skórę i do serca. Trudno jest mi uporządkować mnogość przemyśleń po lekturze, ale wiem jedno: takie książki zostawiają trwały ślad i choć jest on trudny do uniesienia, bo Szostak podgląda życie jako pasmo utrat, niemożliwości, trudności oraz żalu, z pewnością „Cudze słowa” to jedno z najważniejszych wydarzeń literackich tego roku.

Autor potrafi być zabawny („Sto dni bez słońca”), analityczny i twórczy („Zagroda zębów”), ale również pięknie sugestywny, kiedy pisze o tym, co na co dzień tracimy i jak niewiele z tego możemy odzyskać („Wróżenie z wnętrzności”). W nowej książce łączy wszystko, oddając w nasze ręce zazębiające się narracje o człowieku, który od początku jest wielką tajemnicą, właściwie nawet pewną ideą tajemnicy. Benedykt to charyzmatyczny chłopiec, który swą charyzmę przenosi w wiek męski. Coraz mocniej przykuwa do siebie uwagę tych, którzy znajdą się zbyt blisko niego. Sam niekoniecznie pragnie bliskości. Genialny student filozofii, który rezygnuje z udowadniania swego geniuszu za pomocą naukowych publikacji czy podjęcia się pracy na uniwersytecie. Skupiający uwagę słuchaczy bóg – tak nazywany przez jedną z narratorek – który w swej boskości wprowadza pewien ontologiczny niepokój. Zostaje zapamiętany w bardzo różny sposób. A potem znika. I tu rozpoczyna się opowieść Szostaka o tym, czym są utraty – jak bardzo różnorodnie nas bolą i jak wprowadzają w trudny do zniesienia dyskomfort psychiczny.

O pustce i rozmaitych deficytach egzystencjalnych „Cudze słowa” opowiadają w bardzo różny sposób. Czasem w konwencji słowotwórczego rozkładu wyrazów – jak w przypadku Magdaleny, której narracja jest tu najbardziej specyficzna przynajmniej z kilku powodów. Czasem zupełnie wprost – w żałobnym i emocjonalnym tonie ojca, który musi się odnaleźć w sytuacji utraty syna. Ale Szostak niczego nie upraszcza. Pustka i utrata towarzyszą między innymi przyjacielowi z dzieciństwa Benedykta, który ukryje się przed nami w bezpiecznej narracji trzecioosobowej, najbardziej sugestywnej, takiej staroświeckiej, z przestawną składnią. Ten bohater wyrasta z pustki i utraty, do których potem niebezpiecznie się ponownie zbliża. Ale największą stratę – intelektualną przede wszystkim – wyraża Paweł, wykładowca Benedykta, wielbiciel jego talentu i nietuzinkowości. Starszy człowiek, który zmuszony jest do konfrontacji z tym, jak widział i jak oceniał kogoś, kto zawsze się mu wymykał.

Tu należy choć w kilku zdaniach wspomnieć o tym, z jaką lekkością i uważnością jednocześnie Wit Szostak przenosi się między różnymi rejestrami narracyjnymi. Wszyscy portretujący Benedykta przez pryzmat własnych przemyśleń i kontaktów z nim opowiadają jeden świat, jedną rzeczywistość i jednego człowieka za każdym razem inaczej, choć w gruncie rzeczy tak samo – to samo ich bowiem niepokoi, to samo wzbudza niepewność, te same zachowania danego człowieka wywołują napięcie, bo wciąż są niezgodne z oczekiwaniami albo nie przystają do tego, jaki kształt ma świat, jak należy się w nim osadzić. Od naiwnej i trochę egzaltowanej narracji Szymona, przyjaciela ze studiów, po pełną przewrotności i niezwykłego uroku opowieść o życiowych dylematach i doświadczeniach Jakuba. Wszystkie te głosy się uzupełniają, a jednocześnie wszystkie naraz budują coraz większą zagadkę. Magdalena zapisuje, że myślenie jest mitem i staje się opowieścią o słowie. W tym znaczeniu następuje mitologizacja postaci w pierwszych czterech częściach tej powieści i bezkompromisowa dekonstrukcja mitu w tej ostatniej, najbardziej przejmującej.

Szostak nasuwa kilka prostych skojarzeń, ale również zmusza do myślenia o nieoczywistych tropach w biografii Benedykta widzianej z tak różnych perspektyw. Bohater podejmuje się przedsięwzięcia, które ma ukonstytuować „dobre miejsce” dla każdego. Ale stworzona restauracja, której status i kształt ewoluują w nieoczywistym kierunku, nie są spełnieniem marzeń o dobru i pojednaniu. O byciu człowiekiem, który jest w stanie wpłynąć na społeczność, dać jej pewien rodzaj wiary, upewnić w charakterystycznym rodzaju wyjątkowości. Coś pęka, coś dzieje się inaczej, w niezaplanowany sposób. A jednocześnie zbliżamy się do prawdy o Benedykcie. Tylko czy użyte do jej wyrażenia słowa nie są czymś w gruncie rzeczy zużytym? Czy filozofia – tak tu przecież obecna, kształtująca postawy od początku do końca – nie jest, jak rozważa Paweł, niczym innym niż wtórnością odbijania się od słów, które ktoś już wypowiedział czy zapisał?

Przypomniałem sobie swoją rozmowę z autorem, która ukazała się drukiem w zbiorze „Poza napisanym”. Tam padły słowa, które mogłyby być autorskim komentarzem do światów zbudowanych w opowieściach, jakie tworzą jego nową książkę. „Boję się łatwości, z jaką odpowiadamy sobie na najtrudniejsze nawet pytania, i samozadowolenia, które towarzyszy kolekcjonowaniu odpowiedzi”. Bohaterowie konfrontują się z najprostszymi i jednocześnie najtrudniejszymi emocjami, które wydobywają się z niewiedzy, rozczarowania, niepewności – takiej ujawnianej stopniowo i trudnej do zniesienia. Dlatego „Cudze słowa” to nie tylko nietuzinkowa opowieść o tym, kim stajemy się w relacjach i w jaki sposób na te relacje wpływa opowiadanie świata spoza nich. To książka pełna nieoczywistych i boleśnie brzmiących pytań, dla których nie będzie odpowiedzi. Ale to też książka o przemierzaniu drogi – w kilku znaczeniach – wraz z opisem doświadczeń czyniących nas filozoficznie bardziej niepewnymi. W tym wszystkim pojawia się także ciekawa opozycja starości i młodości, a także pewien ślad pozostawiony po sobie w Biblii przez drugoplanową bohaterkę i mający w rozumieniu tytułu ogromne znaczenie. Zestawienie opowieści to też wykluczanie ich przez siebie. Pozbywanie się słów, które są w dużej mierze obce. Cudzość jest kategorią poznawczą, ale również problemem do rozpatrzenia w przypadku opowieści. A „Cudze słowa” to opowieść o głodzie ludzkiej bliskości, ale także o tym, jak poszukujemy pojednania z samym sobą – w świecie, do którego opisu odwiecznie brakuje słów.

„Wirusolodzy” Mira Suchodolska

 

Wydawca: Wydawnictwo Czerwone i Czarne

Data wydania: 16 września 2020

Liczba stron: 300

Oprawa: miękka

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: Świat zakażony

Nie ma chyba dzisiaj bardziej aktualnej książki. Ta jest jeszcze dodatkowo mądra i potrzebna. Dlaczego? Dlatego że w dobie szaleństwa medialnego wokół wirusa SARS-CoV-2 rozwiewa wątpliwości, bezlitośnie rozprawia się z mitami i obala każdą zmyślaną na jego temat bzdurę. Dodatkowo daje poczucie pewnego komfortu, kiedy informuje o tym, że sytuacja pandemiczna, w jakiej się znaleźliśmy, ani nie jest niczym nowym, ani też nie musi być postrzegana jako przerażające zagrożenie. Bo Suchodolska wraz ze swoimi rozmówcami stara się uzmysłowić czytelnikom, że życie i wirusy to odwieczny związek. Koronawirus pojawił się w czasie i przestrzeni, w których prędkość rozchodzenia się wszelkich, najbardziej nawet absurdalnych informacji jest błyskawiczna. W związku z tym stał się wydarzeniem  medialnym jak chyba żaden z poprzednich wirusów. Ta książka pozwala spojrzeć na świat – zagrożony wirusami, ale i zabezpieczany przed nimi – z szerokiej, a przede wszystkim obiektywnej perspektywy. Naukowcy wypowiadający się w „Wirusologach” ważą każde słowo, nie bojąc się niemocy i mówienia „nie wiem”. A jednocześnie porządkują świadomość tego, czym jest wirus, jaka jest jego rola w przyrodzie, w jaki sposób pozwalamy mu na szerszą obecność, zaburzając ekosystem, i przede wszystkim mówi o tym, że dzisiejsza pandemia jest sytuacją bardzo rozwojową, o której finale nikt nie śmie się wypowiadać. O ile odwaga wyrażenia naukowej niewiedzy jest tu częścią składową pracy, o jakiej opowiadają Mirze Suchodolskiej rozmówcy, o tyle w rozmowie kończącej książkę słowa człowieka, który widział, jak chorują Bergamo, a potem Stany Zjednoczone, dość groźnie brzmi „nie wiemy, co nas czeka”. „Wirusolodzy” to jednak opowieść o tym, na czym opieramy pewność działań w konfrontacji z wirusami. Jest tu dużo naukowego obiektywizmu, ale również dostrzec można, jak logiczne i uporządkowane argumenty świadczą o wieloaspektowości problemu współistnienia świata z wirusami.

Warto zacząć od pytań, na które odpowiedzi mogą się wydać najciekawszą stroną tej publikacji. Czy wiecie, jak kiedyś podczas śmiertelnych pandemii traktowano osoby, które łamały przepisy pandemiczne? Jaki związek z zagrożeniem nowymi wirusami może mieć ocieplanie się klimatu? Jak groźna dla naszego mózgu może być odra? Jakie warunki muszą zostać spełnione, by wirus zwierzęcy zaczął atakować organizm człowieka? I czy powszechnie wiadomo, czym są dobre i pożyteczne wirusy zwane bakteriofagami? Podoba mi się sposób, w jaki Mira Suchodolska prowadzi swoje rozmowy, uzyskując tyle wyczerpujących odpowiedzi. Z jednej strony jest bardzo przygotowana do każdego z wywiadów. Z drugiej zaś – ujmuje i bawi niektórymi naiwnymi bądź zwyczajnie zabawnymi pytaniami. Autorka dba o to, by poważna rozmowa nie przeszła w sferę patosu i brzmiącego groźnie ostrzeżenia. Znajduje balans w opowiadaniu o trudnych problemach rodzących się w laboratoriach, kiedy na przykład na wstępie mówi o zwiedzaniu ich w tonie podekscytowanej nastolatki ze szkolnej wycieczki.

Ale dzięki temu jest nietuzinkowa i bardzo ciekawie prowadzi wywiady, w których dowiadujemy się nie tylko o codziennej pracy wirusologów, ale również o tym, co konieczne jest, by ich praca była efektywna. „Wirusolodzy” to jednak książka odrobinę nierówna. Największym rozczarowaniem, a może bardziej niedosytem czytelniczym, jest rozmowa z jedynym tutaj rozmówcą spoza kręgu medycznego, doktorem nauk humanistycznych Adamem Tyszkiewiczem. Ma się wrażenie, że spójny temat narracji naukowców ściśle związanych z laboratoriami i medycznymi badaniami zostanie przełamany ciekawym rysem socjologicznym, w którym będzie można przyjrzeć się temu, jak pandemie wpływają na kształt świata oraz stosunków społecznych. Nie za wiele się jednak dowiemy. Mocną za to stroną książki jest jej końcówka, ostatnia rozmowa. Suchodolska wysłuchuje relacji wojskowego doktora nauk medycznych Jacka Siewiery, który w marcu był w Bergamo i widział przerażający obraz tego, jak atak koronawirusa może być intensywny, bezkompromisowy i bardzo złowrogi. Ten żołnierski i sprawozdawczy styl opowieści robi tu bardzo duże wrażenie. Bo na koniec warto zasugerować, że bez względu na to, jak bardzo zdystansowani możemy być wobec poczynań SARS-CoV-2 z naszą populacją, nie powinniśmy lekceważyć jego zabójczego oblicza.

„Wirusolodzy” to wieloaspektowa opowieść o tym, jak na przestrzeni wieków dawaliśmy sobie radę z różnymi wirusami, ale też historia tego, że ludzkość wciąż na nowo powiela błędy, kiedy dochodzi do konfrontacji z patogenami. Wirus jako naczelny temat rozważań staje się punktem wyjścia do opowieści o pełnych pasji zajęciach wirusologów i o tym, że prowadzone przez nich badania mają i będą miały wpływ na codzienność ludzkiego życia – nawet tych ludzi, którzy ich wiedzę oraz ostrzeżenia ignorują. W końcu sam wirus jest tu najbardziej frapującym bohaterem. Podkreślony zostaje paradoks jego siły – jest martwy, a przecież nieśmiertelny. Kiedy dowiemy się, że na świecie istnieje dwieście wirusów oddechowych, a SARS-CoV-2 wymusza na ludzkości te same, odwieczne i atawistyczne wręcz formy walki lub bezradności wobec niego, zrozumiemy, że zglobalizowany świat jest jednocześnie sumą doświadczeń dziesiątek pokoleń, w której powtarzamy to, co sprawdzone. Dzięki technologiom wcale nie jesteśmy bliżsi zrozumienia tego, kim stajemy się wobec zagrożenia epidemicznego. Dzięki kolosalnemu rozwojowi medycyny mamy często komfort, by nie musieć tego rozumieć.

„Wirusolodzy” to też dwie ciekawe rozmowy o związkach wirusów z chorobami nowotworowymi czy o zasadności szczepień. Ale także o tym, jak mało zdajemy sobie sprawę z tego, że nasz układ immunologiczny bardzo często bez naszej świadomości toczy ciężkie batalie. Suchodolska jest dociekliwa, kiedy stara się, by rozmówca opowiadał o strukturze wirusa i jego właściwościach w jak najszerszych kontekstach. Ta książka jest dzięki temu ciekawsza i silniejsza faktograficznie. Poza wszystkim jednak opowiada nam o świecie, w którym wirusy nie tylko kształtują zwyczaje obronne ludzi i zwierząt, ale także wyostrzają lub czasem osłabiają czujność i gotowość do obrony. Ciekawa jest zatem opowieść o tym, że wciąż na nowo trzeba walczyć z czymś, co jest w zasadzie nieodłącznym elementem środowiska naturalnego. A w tym wszystkim duże zaangażowanie Miry Suchodolskiej w temat. Dzięki temu te rozmowy wyjaśniają, porządkują i przede wszystkim przekonują. „Wirusolodzy” to książka o specyficznych zależnościach między organizmami żywymi a martwymi patogenami, które swym jedynym przejawem życia, czyli chęcią reprodukcji, doprowadzają do trudnych sytuacji, w których niekoniecznie tylko stan chorobowy jest tym, co najbardziej doskwiera. Budujące jest, że opowiadają swoje historie ludzie z pasją, niesamowicie zaangażowani w to, co robią. Pozwalają zdemaskować nasz lęk wiedzą, a jednocześnie uczynić nas świadomymi przez akceptację tego, co zaakceptować należy. Jedna z tych książek, które ukazują się we właściwym czasie. Dobrze, że jest.

„Wiosna zaginionych” Anna Kańtoch

 

Wydawca: Marginesy

Data wydania: 30 września 2020

Liczba stron: 400

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: Wobec zniknięcia

Niedawno furorę zrobił tryptyk Jacka Galińskiego, którego bohaterką jest wyjątkowo irytująca, ale i równie intrygująca staruszka rozwiązująca zagadki kryminalne. Zapoczątkowana przez „Kółko się pani urwało” seria książek zwróciła uwagę na to, że starsza kobieta może być bardzo interesującą postacią literacką. Anna Kańtoch – doświadczona autorka – zdaje się iść w tym samym kierunku co Jacek Galiński, jednak jej powieści nie będą rubasznie bawić i z tego, co proponuje „Wiosna zaginionych”, wynika, że nie zamierzają być powieściami rozrywkowymi. Wręcz przeciwnie. Zapowiada się tu seria soczystych kryminałów, a nakreślony w pierwszej powieści charakter siedemdziesięciotrzyletniej Krystyny Lesińskiej zwraca uwagę na to, że mamy do czynienia z czujną, inteligentną i nietuzinkową postacią. Taką, która z racji swojego wieku może więcej, ale przede wszystkim dlatego, że część społeczeństwa uzna ją za niewidzialną. Kańtoch brawurowo otwiera serię, w której emerytowana policjantka będzie się mierzyć nie tylko z kryminalnymi intrygami, których istotę będzie zgłębiać, ale przede wszystkim z własną traumą sprzed lat, wspomnieniami oraz niepewnością, jakie naznaczyły ją na zawsze.

Myślę, że świetnie obrazuje charakter tej powieści to, co przychodzi na myśl Lesińskiej i co zostaje przedstawione następującymi słowami: „Opowiedzenie historii raz nigdy nie wystarcza. Zawsze są jakieś pytania, szczegóły do wyjaśnienia”. „Wiosna zaginionych” cechuje się bardzo dużym dynamizmem – właśnie dzięki temu, że opowieść staje się coraz bardziej wielowątkowa. Anna Kańtoch mocno przykuwa uwagę czytelnika. Narracja wciąż na nowo stawia trudne pytania, prezentuje nakreśloną zagadkę z coraz to nowych stron. Pojawiają się zaskakujące konteksty, niezadane pytania, z jednej historii wydostają się wciąż nowe problemy, jakby autorka fabułą stworzyła matrioszkę, a w niej kolejne intrygujące tropy do rozważenia. Czyta się to znakomicie, kiedy wciąż na nowo kwestionowana jest pewność tego, co zostało uznane za oczywiste. „Wiosna zaginionych” zgrabnie łączy kilka perspektyw czasowych, ale przede wszystkim umiejętnie stopniuje wiedzę o tym, jakie wzajemne powiązania łączą bohaterów. Dlatego każda kolejna strona przynosi jakiś zwrot akcji, choć ma się od początku wrażenie kroczenia po utartym szlaku.

Największą wątpliwość budzi odległa przeszłość rysowana tu prawie jak literackie opowieści o dramacie na przełęczy Diatłowa. Krystyna wpatruje się w zrobione w 1963 roku zdjęcie piątki młodych, które sama zrobiła, i to zdjęcie jest dowodem na to, że niewyjaśniona przeszłość nigdy nie da jej spokoju. Nie wyruszyła na tatrzańską wyprawę z tą piątką, ale dzięki temu dane jej było przeżyć swoje życie. Bo wtedy, przed laty, z Tatr powrócił tylko jeden człowiek. Mężczyzna, który zdołał znaleźć drogę ze szlaku ku bezpiecznemu schronieniu, lecz dopiero po dwóch dobach zawiadomił służby, że jego znajomi nie są bezpieczni. Trzy osoby zginęły, jedna zaginęła. To brat Krystyny, którego nigdy tak naprawdę nie opłakała. Człowiek zabierający tajemnicę wyprawy ze sobą. Natomiast po latach na jej drodze staje ten, który ocalał. W jej przekonaniu morderca. Jacek nie rozpoznaje Krystyny, ale ona doskonale wie, kim on jest. Zaczyna obserwować jego dom. Planować krwawą zemstę. Chce uzyskać odpowiedzi na zadawane od lat pytania, a jeśli to się nie uda – to zwyczajnie śmierci tego, który uszedł wówczas z życiem. I doczekuje się, bo ktoś ją uprzedzi. Jacek zostaje znaleziony w swoim domu martwy.

Do śledztwa dopuszcza bohaterkę jej wieloletni przyjaciel Wojciech Chodura. Oboje są dzisiaj archaiczni, gdy komunikują się przez Gadu-Gadu, a w komunikacji werbalnej łapią wspólne fale, bo mają podobną wrażliwość i oboje są wyjątkowo czuli na niuanse. Trochę gorzej, jeśli chodzi o spryt i czujność, wypada młodszy policjant Gryga, ale Anna Kańtoch dba również o jego wiarygodność psychologiczną. Ta trójka stanie przed nie lada wyzwaniem. Każde z nich będzie miało inny udział w rozwikłaniu kryminalnej zagadki. Tym bardziej że autorka nie poprzestanie na jednym trupie. A swoją emerytowaną policjantkę uczyni ciekawym detektywem, który na własną rękę próbuje odkryć i nazwać to, co trudne do odkrycia i nazwania przez policję.

Anna Kańtoch – portretując nietuzinkową postać Jacka, który wciąż wymyka się jasnym interpretacjom – zwraca uwagę na problem ludzi zaginionych i wyrw, jakie pozostawiają w świadomości i emocjach swoich bliskich. Pokazuje, jak trwałym śladem na psychice może odcisnąć się zniknięcie. Jak trudno się z nim pogodzić tym, którzy pozostali, a jednocześnie żyć od nowa temu, który został odnaleziony. Nie jest to może aż tak wieloaspektowy i poruszający wyobraźnię obraz problemu, jaki zarysowała choćby Małgorzata Warda w swojej powieści „Jak oddech”, ale niewątpliwie kwestia znikania jest tu bardzo istotna, by zrozumieć całość powieści Kańtoch. Denat latami uciekał przed czymś, co nie pozwalało mu na normalne funkcjonowanie. Jacek egzemplifikuje ludzki strach połączony z wiecznym osaczeniem. Analiza tego połączenia wraz z sugerowaniem, jak emocje bronią się przez wieczną jego presją, buduje bardzo wiarygodną powieść psychologiczną, bo „Wiosna zaginionych” to przede wszystkim historia o tym, jak determinują nas zdarzenia z przeszłości i przed jakimi demonami rozpaczliwie uciekamy przez całe życie. Krystyna, główna bohaterka tej powieści, uciekła przed żalem i tęsknotą, przed ukrytą gdzieś wewnątrz potrzebą pożegnania się z bratem. Czy Jacek, którego uznaje za mordercę, ma powody, by być czujnym i bać się powrotu przeszłości? Do czego jest zdolny, aby uciec przed tym, co tak intensywnie próbuje sobie wciąż na nowo przypomnieć Krystyna?

Kańtoch ciekawie portretuje Śląsk, wprowadzając do powieści również elementy gwary. Interesująco obrazuje to, jak te same rzeczy albo tych samych ludzi możemy postrzegać na wiele sposobów – w zależności od tego, co naprawdę chcemy zobaczyć. Zręczne i częste mylenie tropów czyni z „Wiosny zaginionych” książkę naprawdę frapującą. Zwłaszcza że mamy tutaj dwie płaszczyzny egzystencjalne – w jednej starsza pani usiłuje wskrzesić przeszłość i wymierzyć za nią sprawiedliwość, w drugiej tkwi mężczyzna szarpany przez okrutne wspomnienia i zapewne też wyrzuty sumienia. Jedno z nich stanie się tropicielem, drugie zacznie uciekać. A całość udowadnia, że Anna Kańtoch ma niebanalne pomysły, pokazując, że perspektywa widzenia i oceny jest kluczowa, jeśli chcemy poznać prawdę albo przynajmniej się do niej zbliżyć. Intrygująco zbudowane zakończenie każe czekać na następną część cyklu. Jednocześnie można dostrzec, jak barwna i fascynująca może być bohaterka w jesieni życia. Kańtoch wie, jak się wyróżnić. Poza tym pisze naprawdę sprawnie i rozumie, czym jest tajemnica, a czym zaskoczenie świadomością, jak bardzo może być skomplikowana.

„Talita” Paweł Huelle

 

Wydawca: Znak

Data wydania: 30 września 2020

Liczba stron: 320

Oprawa: twarda

Cena det.: 44,99 zł

Tytuł recenzji: O człowieku

Czasami odnoszę wrażenie, że polska literatura współczesna utknęła w jakimś imperatywie utylitarności. Tematy muszą być albo modne, albo społecznie ważne, albo też pisanie staje się stylizowane w bliżej nieokreślonym celu i często rozczarowuje tym, że w epoce wtórności jest zwyczajną kalką czegoś – choćby najlepszego literackiego wzorca. Ważne jest też, żeby wyróżnić się frazą. Dlatego czasem pisze się dzisiaj, by eksperymentować. Twórczość Pawła Huellego nie ma nic wspólnego z powyżej wymienionymi zjawiskami albo problemami. Huelle od zawsze jest wspaniale staroświecki. Wciąż opowiada swoje historie w podobny sposób. Jest w tym urok i przyjemność czytania klasyka, a jednocześnie poczucie, że autor stale rozprawia się z tym, co istotne. Bo to, co istotne, jest uniwersalne, a nadać uniwersalności znamiona czegoś wyjątkowego w prozie jest dzisiaj już niezwykle trudno.

Nowa książka jest trochę tym, co pokrzepiało mnie i zachwycało w przypadku „Śpiewaj ogrody”, ostatniej przygody czytelniczej z gdańskim pisarzem. Paweł Huelle znowu będzie humanistycznie zadumany nad zmiennością i nieprzewidywalnością tego, co nazywamy na co dzień uporządkowanym życiem. Porządek w „Talicie” wyznaczają przede wszystkim stonowane, głębokie i pozbawione przy tym koturnowości połączenia zdań i kolejnych wizji. Ale w tym wszystkim kipi przecież to, co niepokoi od zawsze – poczucie bliskości śmierci, jej bezkompromisowości, tendencji ucieczkowych od niej i wiecznej niegotowości na jej przyjście. Dlatego ten zbiór opowiadań odczytuję głównie jako literackie zdziwienie wobec kresu ludzkiego życia. W tytułowym opowiadaniu śmierć jest na pierwszym planie, jednak tak dyskretnie, by można było ukazać obok niej przejawy życia – te najmocniejsze, ludzkie namiętności. Zmarła nastolatka w otwierającym zbiór opowiadaniu tytułowym będzie początkiem snucia opowieści o śmierci nieoczywistej (jak w miniaturze „Ryfka”), definiowanej jako nieudolność (opowiadanie „Krawiec”), będącej gramatyczną składową formuły odczytywanej przez tkwiącego w poczuciu zbędności swego życia bohatera („Szewc”). Ale czasem śmierć to zwyczajna życiowa rozpacz, która powoduje, że umiera się za życia. Niektórzy bohaterowie „Tality” mają wrażenie, że narodzili się ponownie, bo oszukali kres ostateczny. Inni zadają sobie pytanie o to, czy śmierć może być silna. Wszędzie jest niepokojąca. Jednak Huelle nie pisze o zwyczajnym umieraniu i konsekwencjach tego, że pozostający przy życiu zmieniają (bądź nie) swój światopogląd w konfrontacji z odejściem.

„Talita” opowiada o cudzie życia, które konstytuuje się w relacjach warunkujących nowe doświadczenie, ujrzenie jakieś innej perspektywy. Tak jest w przypadku syna obserwującego ojca w opowiadaniu „Most” z piękną klamrą kompozycyjną. Warto zatrzymać się przy nim na dłużej, by poznać choćby smaki śniegu. Bohater „Cyganki” wyrasta ze świata opresji, w którym nie czuje się szanowany, ale przede wszystkim nie ma wrażenia, że życie to odmienności i różnorodność. Zbliżenie z kimś, kto prowadzi inny tryb życia, a przede wszystkim inaczej pyta o oczywistości, wyraża inną wrażliwość, prowadzi do przemiany. A może tylko ją zapowiada. Piękne jest to, że we właściwie wszystkich tekstach Paweł Huelle doskonale wie, kiedy postawić ostatnią kropkę. Kiedy stworzyć atmosferę niedopowiedzenia, zaznaczyć, że żaden z jego tekstów nie jest zamknięty. Jak życie, które wciąż trwa – nieistotne, czy jest cudem, czy gorzką lekcją odbieraną choćby przez status wyobcowania, wysiedlenia, odrzucenia, porzucenia.

To, o czym wspomniałem, wiąże się ze spostrzeżeniem, iż niektóre z tych opowiadań mogłyby być szkicami rewelacyjnych powieści. Z jakichś powodów autor uznał, że nimi nie będą, albo wcale nie patrzył na te teksty w taki sposób. Myślę o opowiadaniu tytułowym oraz opowiadaniu „Koncert”. Piękne, symboliczne, przepełnione wspomnianą już staroświeckością frazy, za którą tak latami tęskniłem, a jednocześnie dotykające tematów i problemów, z jakich mogłyby zrodzić się fascynujące wielkie narracje. Huelle nie jest minimalistą. Trzyma się tradycyjnego, wypracowanego sposobu opowiadania o świecie, ale za każdym razem oferuje tę piękną niejednoznaczność zakończeń. „Talita” jest bowiem złożoną z dwunastu oryginalnych rozdziałów opowieścią o ludzkich tęsknotach i potrzebach. Niekończących się, bo wciąż niespełnionych.

„Talita” ujmuje także nietuzinkowym poczuciem humoru autora. Zwłaszcza w dwóch powiązanych ze sobą tekstach „Dąb” i „Miasto”. Oba zadają istotne pytania o to, w co i jak wierzymy, jak przez pryzmat swojej wiary postrzegamy świat, ale także opowiadają o tym, co nasza wyobraźnia podsycana wiarą każe definiować jako porządek albo złudzenie uporządkowania świata. Tak „Miasto”, jak i „Talita” wprowadzają również niepokojące postacie przybyszy, którzy ingerują w porządek miejsca, do którego dotarli. To są też bohaterowie wprowadzający pewien rodzaj niepokoju. Bo w tej książce wszędzie jest on rozsiany – opowiadając o ludzkich dylematach, Huelle wciąż stanowczo podkreśla, że literatura zwrotu do człowieka ma być literaturą mądrych pytań, a nie nonszalanckich odpowiedzi. I daje nam pewność, że nie ma w nim wcale autorskiej pewności siebie, która z moralnego dylematu robi moralitet. A „Talita” wielokrotnie i na wiele różnych sposobów odwołuje się do ludzkiej moralności. Nawet wówczas, gdy bohaterowie rozpaczliwe poszukują jej w wiecznej niepewności tego, jak mają żyć, czemu ufać i w którą stronę podążać.

Jak czytać Huellego? Przede wszystkim powoli. Podział książki tworzony przez pozornie różnorodne teksty umożliwia dłuższą bliskość. Taką konfesyjność obecną zarówno po stronie autora, jak i czytelnika. „Talita” pozwala na dialog z autorem, ale dopiero wtedy, gdy poświęci się tym tekstom naprawdę maksimum uwagi. Truizmem byłoby stwierdzenie, że piękne książki domagają się naszego czasu. Paweł Huelle pisze w taki sposób, że niektóre opowiadania chce się przeczytać ponownie. Przeprowadziłem ten eksperyment z dwoma. To naprawdę rzecz, do której warto wracać, bo pozorne dekoracje fabuły i wizerunków postaci są tak naprawdę złudzeniami. Pisanie autora „Tality” jest absolutnie wyjątkowe. I na takie książki można czekać latami.

Piękne jest również to, że w tej książce obecna jest tak wielka autorska czułość do każdego, najdrobniejszego nawet elementu, za pomocą którego Huelle portretuje każdą z postaci. Istotne są konkretne miejsca, do których wciąż powraca, lokalność przeżycia i jego jednoczesna uniwersalność. Mam wrażenie, że wszyscy bohaterowie „Tality” próbują przekroczyć granice, aby poznać odpowiedzi na swoje trudne pytania – jak postać ze „Słonecznego dnia”. Huelle pokazuje, że można pokochać swojego bohatera literackiego, by dać mu specyficzne życie. A potem pokazać, że życie każdego z nas składa się z powtarzalnych archetypów i niepowtarzalnej egzystencjalnej niepewności samych siebie.

„Histeria” Izabela Janiszewska

 

Wydawca: Czwarta Strona

Data wydania: 30 września 2020

Liczba stron: 394

Oprawa: miękka

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: Skrzywdzone dzieci

Izabela Janiszewska przygotowała „Wrzaskiem” bardzo mocny fundament „Histerii”. Odczytanie tych książek razem potęguje piorunujące wrażenie i podkreśla ważny społecznie przekaz. Ale i czytelnik dopiero poznający prozę Janiszewskiej dzięki właśnie tej książce nie odniesie wrażenia braku psychologicznej wiarygodności w pokazywaniu tematu, który na pewno go zmrozi. „Wrzask” portretował dorosłych i w różny sposób zagubionych bohaterów, za których motywacjami oraz emocjami stał wiecznie bolesny bagaż traumatycznego dzieciństwa. „Histeria” podejmuje się głębszego wejścia w otchłań piekielną, bo opowie o tym, czym może być dzieciństwo bez miłości i poczucia bezpieczeństwa. Autorka stawia odważne i trudne pytania. Prowokuje już samym mottem do swojej powieści, bo czy aby na pewno krzywdzone dziecko zawsze bezwarunkowo kocha swojego rodzica tyrana? I czy dziecięca krzywda to tylko widoczne ślady przemocy fizycznej? Janiszewska przyjrzy się dzieciom i pokaże je tu jako pełnokrwistych bohaterów w kontekście przede wszystkim prześladowań psychicznych. Opowie o nigdy niegojących się ranach, po których nie ma śladu. Jak wspomina jeden z bohaterów: niewidzialną przemocą jest brak miłości. Ale smutne i nieszczęśliwe dzieci z kart „Histerii” doświadczają nie tylko takiego emocjonalnego odtrącenia. W powieści padają mocne i trudne sformułowania. Jak wówczas, gdy sześciolatka stwierdza, że rodzic może nie kochać swojego dziecka. Jak wtedy, gdy matka deklaruje, że nie wszystkie dzieci zasługują na miłość. Czytelnik zmierzy się nie tylko z tym. „Histeria” to mocna i bolesna powieść, która pozostawi ślad. Janiszewska jest w doskonałej formie i są fragmenty, w których ta powieść jest jeszcze lepsza niż debiutancki „Wrzask”.

Larysę Luboń widzimy w pierwszej scenie, w której z furią kopie ulicznego opryszka. Bohaterka jest gniewem w działaniu i ta scena zapowiada coś, co wydawało mi się niemożliwe po pierwszej książce. Pisarka nie tylko intensyfikuje tutaj emocje Larysy. Ona czyni ją jeszcze bardziej twardą i bezkompromisową, podkreślając wizerunek przedstawiony we „Wrzasku”. Nie sądziłem, że można jeszcze mocniej zaakcentować siłę i osobność tej bohaterki. A jednak można. Od pierwszych scen widzimy, że Larysa ucieka lub odsuwa się zawsze wtedy, kiedy bliskość staje się zbyt intensywna. A w „Histerii” będzie musiała zmierzyć się z nową formą przyjacielskiej relacji, w której bliski jej kiedyś człowiek świadomie zdecyduje o tym, że chce egzystować na marginesie życia – bez współczucia i zainteresowania innych. Janiszewska pokazuje swoją bohaterkę przede wszystkim w działaniu, ale paradoksalnie im mniejszy mamy dostęp do sfery emocji Larysy, tym bliżej niej jesteśmy. Zwłaszcza że autorka bardzo dba o to, by od początku do końca była to najmocniej dostrzegalna postać z tej powieści.

Jej towarzysz Bruno Wilczyński wciąż robi swoje. Wciąż cyniczny, często arogancki, wciąż bezkompromisowy i piekielnie inteligentny. Czujny na detale i podążający śladem trudnych zagadek kryminalnych. Ale ta nakreślona w „Histerii” zaczyna go przerastać. Bruno stoi w miejscu. Z jednej strony dość dobrze rozumie, kim może być zabójca i jak będzie działał, z drugiej jednak – sprawy, z którymi musi zmierzyć się w tej powieści, z kilku powodów go przerastają. Janiszewska prowadzi symultanicznie dwie narracje, by tę dwójkę połączyć dopiero później, ale mimo to wciąż na nowo możemy odkrywać, jak elektryzujące i pełne napięcia są te relacje. I jak w ogniu napięć rodzi się namiętność.

W „Histerii” ktoś zaczyna wymierzać kary matkom. Giną kobiety, a obok ich zwłok pozostają smutne dzieci. Larysa śledzi poczynania kogoś, kto uprzykrza życie dorosłym, będąc jednocześnie bardzo czułym dla ich dzieci. Czy główni bohaterowie powieści będą na tropie tej samej osoby i wspólnie odkryją, czym kieruje się morderca? O ile „Wrzask” odczytywałem bardziej jako obyczajowy thriller, o tyle „Histeria” bardzo zgrabnie łączy tematykę społeczną z inteligentnie nakreśloną grą. Kryminalny aspekt tej powieści to jej bardzo duży atut. Tym bardziej że Janiszewska naprawdę myli tropy i nikt z nas nie domyśli się, o co naprawdę chodzi w tych dziwnych sprawach zabójstw matek.

Ale powieść jest przede wszystkim zbiorem prowokacyjnych tez. Bardzo trudnych, po których jeszcze trudniej stawia się znaki zapytania. Ogrom dziecięcego cierpienia jest niewyobrażony, ale dużo bardziej skomplikowany do wyobrażenia jest kierunek życia, w którym podążają dorośli ludzie odrzucani przez swoich najbliższych. Skupienie na problemie przemocy psychicznej i emocjonalnej idzie w parze z budowaniem bardzo dobrych intryg. Nic nie jest tu oczywiste. Tak samo jak nieoczywiste stają się emocje wydobyte z mroku przeszłości – z czasu, w którym nie było ani poczucia bezpieczeństwa, ani pewności, że matka obroni, ochroni i odeprze zło tego świata. Co wówczas, gdy największym złem na świecie jest właśnie rodzicielka?

Izabela Janiszewska frapująco opowiada o tym, jak trzeba się kontrolować, by nieść ze sobą traumę nieszczęśliwego dzieciństwa i nie pozwolić jej na to, żeby niszczyła dalsze życie. „Histeria” to powieść o tym, że łudzimy się, myśląc, iż po trudnym dzieciństwie możemy być już tylko twardzi. To także narracja o tym, jak na zawsze pozostaniemy łkającym dzieckiem, jeśli nikt wcześniej nie zwrócił uwagi na naszą rozpacz. Autorka penetruje także mroczne relacje między matką a dzieckiem, w których dochodzą do głosu rozmaite szantaże emocjonalne. A w tym wszystkim pytanie o to, jak cienka jest granica między miłością a nienawiścią, skoro między poczuciem bezpieczeństwa a byciem w stanie wiecznego zagrożenia jest olbrzymia przestrzeń niezagospodarowanych i nienazwanych emocji. A za tym idzie poczucie wykluczenia z życia. I narzucanie sobie rozmaitych metod samokontroli. Cierpiące dziecko może zadawać krzywdy jako dorosły. Dziecięca krzywda może stać się początkiem dramatu wykluczania – innych gotowych na bliskość i tych, którzy w jakikolwiek sposób chcą się zbliżyć, przełamać wieczną nieufność i wycofanie.

„Histeria” podejmuje trudne tematy, dla których często nie ma miejsca w dyskursie publicznym. Jest w tej powieści nakreślona wielopłaszczyznowość. Tu nie ma konkretnych teorii czy stwierdzeń stanowczo zakończonych kropkami. Jest to powieść wyrosła z buntu wobec przemocy doświadczanej przez dzieci, lecz Janiszewska w żaden sposób nie uporządkuje czytelnikowi wielu mrocznych rozmyślań, które na pewno pojawią się podczas lektury. Ofiary sporo łączy i dużo dzieli. Ale przede wszystkim warto przyjrzeć się temu, co autorka sugeruje, gdy fantazjuje o emocjach i systemie wartości dziecka. Tego, które niejednokrotnie samo musi wszystko nazywać, bo bliskie osoby odebrały mu komfort uczenia się przez przywiązanie i poczucie bezpieczeństwa. Mocna i dramatyczna książka, ale jednocześnie narracja, która tam, gdzie może, ucieka od bezkompromisowego rysu. Świetna kontynuacja „Wrzasku”, która w zakończeniu pobudza apetyt, by czekać na kolejną powieść autorki.