"Gdzie jest czytelnik?" Łukasz Gołębiewski

Lubię beletrystykę Łukasza Gołębiewskiego, choć akurat w treści całości jego dokonań się nie orientuję. To, co udało mi się przeczytać  - przy dużej różnorodności poziomu literackiego – to na pewno książki szczere i bezkompromisowe. Z publicystyką autora nie miałem jeszcze do czynienia i pewnie tak by zostało, gdyby nie tytuł jego najnowszego eseju „Gdzie jest czytelnik?”. Ponieważ to pytanie w ostatnim czasie zadawałem sobie kilka razy, nigdy nie znajdując odpowiedzi, sięgnąłem po specyficzny przewodnik. Po świecie kultury mediów elektronicznych, technologii informacyjnych, rynku współczesnej książki wypierającym zwarte wydawnictwa drukowane i po świecie, w którym krąży teraz czytelnik online – osobowość wymagająca i oczekująca nowej jakości. Szybkiej, łatwej w użyciu, najlepiej darmowej.

 Imponująca jest liczba tekstów źródłowych, z jakich Łukasz Gołębiewski korzysta, rozważając pozycję współczesnego czytelnika, odbiorcy kultury. Może przez to być i tak, że autor nie mówi niczego nowego. Zmasowana liczba przypisów wybija z regularnej lektury. Nie ma w tym eseju porządku myślowego, bo autor chce powiedzieć o zbyt wielu problemach naraz. Niemniej jednak „Gdzie jest czytelnik?” to pozycja, którą powinien znać każdy, kto o losy czytania i książek pyta coraz częściej z trwogą, widząc świat, w którym czytanie to jakiś archaizm, od którego odwraca się coraz więcej ludzi.

Gołębiewski zwraca uwagę na to, iż współcześni odbiorcy, dysponując nadmiarem kanałów i informacji, wcale nie są mądrzejsi niż ci, którzy kiedyś zaglądali do gazet, czasopism, encyklopedii. Co się takiego niedobrego podziało ze światem, że odeszły już w niepamięć nawyki czytania w skupieniu i prawdziwego analizowania tego, co się czyta? Oczywiście informatyzacja życia, nowe media, sposoby kreowania rzeczywistości na inny, nieznany dotąd sposób. Porażające są przytaczane dane dotyczące tego, jak niewiele osób sięga dzisiaj po książkę, ale najbardziej przeraża fakt, iż kontakt z nią ma naprawdę niewielki procent ludzi wykształconych. Mamy teraz coś na kształt „czytelnictwa online”, czyli pochłaniania treści bezrefleksyjnie, szybko i pobieżnie. W szerszym ujęciu Gołębiewski omawia rozwój oraz problemy nowoczesnych technologii przekazu; wskazuje zagrożenia dla naszych umysłów i nawyków sięgania po książkę drukowaną, by pobyć z nią w ciszy i skupieniu. Autor pisze:  „Czy ten świat mnie oburza? Tak. Czy chcę z nim walczyć? Nie. Bo to walka z wiatrakami, walka idealistyczna, romantyczna, skazana na porażkę”. Co można zrobić? Próbować odnaleźć jeszcze nadzieję na to, że czytelnictwo nie wygaśnie i że zainteresowanie książką – dla której wciąż nie ma nowej definicji – nadal będzie istnieć mimo tego, iż książka sama w sobie przestaje być wartością albo też jest wartością dezawuowaną w świecie strzępków informacji, szybkiego surfowania po sieci i pobieżnego przeglądania linków umieszczanych na Facebooku, gdzie głównym kryterium oceny wszystkiego jest nieszczęsne „lubię to”, wyrażające zarówno wszystko, jak i nic.

W nowoczesnej kulturze 2.0 każdy może być twórcą. Kultura sieci zaburza rolę odbiorcy. Odbiorcą nie chce się być. Edwin Bendyk w konkretnym kontekście wskazuje, że obecnie więcej ludzi pisze niż czyta. W oderwaniu odeń ta myśl staje się uniwersalna; wielokrotnie chodzi po głowie tym, którzy wiedzą, z jakim trudem zdobywa się skupienie odbiorcy. Współczesny czytelnik jest nie tylko wygodny, co jest czytelnikiem od czasu do czasu. Nie dość, że nie chce mu się przeczytać książki drukowanej, dodatkowo nie ma ochoty na odwiedzanie innych niż internetowe księgarni czy też bibliotek. Co można zrobić w dobie internetowego złodziejstwa, gdzie każdy plik wędruje sobie swobodnie i bezpłatnie między użytkownikami sieci i gdzie audiobooki i e-booki są dużo bardziej wartościowe niż drukowany wolumin,  a i tak rzadko kiedy korzysta się z nich z rozmysłem?

Diagnozy stawiane współczesnemu czytelnictwu są smutne i chwilami przerażające. Kiedy doda się do tego fakt, iż oto trwa zmierzch tradycyjnych księgarni oraz bibliotek, a zamiast wertować kartki, ruchem palca zmienia się stronice na tabletach, nie wydaje się, aby tradycyjna forma komunikacji między pisarzem a czytelnikiem przetrwała w świecie, w którym komunikaty nie mają już określonych odbiorców i nadawców. Gołębiewski pisze o załamywaniu się rynku książki oraz o nowym zjawisku – sugerowaniu się „recenzjami” amatorów, notkami umieszczanymi przez użytkowników elektronicznych księgarni i unikaniu wnikliwego czytania tego, co profesjonalni krytycy literaccy mają do powiedzenia o literaturze. Wskazuje trudność w wyborze czytania tradycyjnego. Jest w dzisiejszym świecie za szybko i zbyt nerwowo, by oddać się tak skomplikowanemu zajęciu jak kilkugodzinne skupienie nad tym, co wydano i co pragnie się przenieść w świadomość czytelnika.

Gołębiewski ironizuje, że jeśli obecnie ktoś wyłączy prąd, zgromadzone na elektronicznych nośnikach zasoby współczesnej kultury znikną. Jeśli zaś pozostaniemy poza siecią, staniemy się współczesnym wilkami stepowymi Hermana Hessego. Co zrobić, by czytelnictwo wciąż istniało i by człowiek czytający korzystał z tego tak jak przed latami, gdy wynalazek internetu nie zasiał w ludziach tak wielkiego chaosu? Są szanse i możliwości, ale by je zrozumieć, przede wszystkim należy zdać sobie sprawę z zaburzeń, jakie wywołują nowoczesne media i stylu życia społeczeństw nie tyle demokratyzujących się wokół Internetu, co przezeń się ograniczających w poglądach, które coraz rzadziej są nowe, własne, odkrywcze.

Nie jestem pewien, czy droga tabletowa i elektronicznych wydań to właściwa ścieżka, na której zbudujemy w przyszłości zainteresowanie książką. Jako książkowy dinozaur, który czyta, dotykając i odwracając stronice oraz ktoś, kto potrafi wyłączyć komputer i pół dnia spędzić z książką, uważam, iż tradycyjna droga kontaktu między autorem a jego czytelnikiem nadal jest możliwa. Do tego jednak potrzebny jest nawyk kultury czytania. Niech już nawet się czyta na tych elektronicznych cackach i w przerwach między oglądaniem filmów na Youtube a pisaniem na fejsie. Ważne jest, żeby była to potrzeba wewnętrzna i ważna. Bo poznawanie literatury to poznawanie samego siebie. Należny jest jej szacunek, czas i skupienie. Nowoczesny czytelnik może tego nie mieć. Stanie się niewiele rozumiejącym świat i innych ludzi użytkownikiem tej odrobiny miejsca, które oferuje mu świat, gdzie coraz ciaśniej i coraz bardziej nieprzyjemnie.

Nie można tylko szukać współczesnego czytelnika. Trzeba go do czytania zachęcać. To trudne i żmudne, ale możliwe. Wierzę w to, że książka jednak nie umrze. Gołębiewski w gruncie rzeczy też nie snuje czarnych wizji; próbuje znaleźć pozytywy w sytuacji, jaka dla książki i czytelnictwa rzeczywiście nie jest zbyt radosna.

Biblioteka Analiz, 2012