"Kim są Polacy"

Bardzo często zmęczony jestem narracjami skupionymi wokół istoty polskości. Piszą je albo malkontenci albo ludzie, którym bardzo zależy na tym, by czuć się dumnymi z tego, że są Polakami, lecz po prostu nie mają ku temu okazji. Bo co to znaczy obecnie być Polakiem? Obywatelem kraju, który w pociągu wstydzi się, gdy francuski pasażer drży, że całe to metalowe pudło się rozsypie? Kraju, który rozpoznają Niemcy, budząc się w nocy podczas podróży samochodem i wiedząc, że o mało nie urwana głowa na wybojach świadczy, iż właśnie wjechali do Polski? Kraju, którego niepisana władza to kościół katolicki? Gdzie powtarza się jak mantrę za romantykami, iż istnienie to cierpienie, roniąc latami łzy po katastrofie smoleńskiej? A może kraju, którego częściowo już nie ma, bo wiele światłych umysłów wyemigrowało i nie jest to bynajmniej Wielka Emigracja oraz nie mam na myśli pełnej obsady irlandzkich i angielskich zmywaków?

Polsce, polskości i Polakom przyglądają się naukowcy, historycy, myśliciele i Adam Michnik, z którym wywiad otwiera tę książkę – rzekę smutku. Dlaczego smutku? Diagnozy nie są radosne. Przemysław Czapliński, Janusz Tazbir, Adam Zagajewski, Joanna Tokarska – Bakir, bp Grzegorz Ryś i Agata Bielik – Robson wskazują, jak bardzo zmienił się model polskości na przestrzeni dwudziestu trzech lat od momentu transformacji ustrojowej. Niektóre ich sądy wydają się truizmami, inne bolącymi i prawdziwymi wnioskami; kilkoro sugeruje koncepcje zmian, bo to, co polskie i źle się z Polakami kojarzy, można zmienić. Jak? Przede wszystkim najpierw zrozumieć problemy i poddać je analizie we własnym sumieniu.

Agata Bielik – Robson formułuje tezę, iż nie budujemy naszej tożsamości w konfrontacji ze światem zewnętrznym, a opieramy ją jedynie na wyobrażeniach o sobie popartych stereotypami. Nie sięgamy do polskiej historii i tradycji. Biskup Ryś pisze o tym, iż Polacy niezdolni są do życia w przyszłości, bo jej tak naprawdę nie mają, nie wiedząc, kim byli wcześniej. A nie są tylko potomkami buńczucznych Sarmatów i narodem krzywdzonym przez inne. Adam Michnik stwierdza, iż nie diagnozujemy przeszłości. Ma pewnie na myśli i rewolucyjne zwroty solidarnościowe, ale także i to, co działo się wcześniej i co nie ma związku z ciemiężeniem, odbieraniem czego się da i tego samego narzucaniem przez inne nacje. Janusz Tazbir ciekawie analizuje proces kształtowania się polskości w okresie II RP i wcześniej. Coś się po drodze wydarzyło, że przestało nam zależeć na zrozumieniu, kim jesteśmy. Bo chcemy być tylko wiecznie ukrzyżowanymi Chrystusami, cierpiącymi za innych, chcemy być wiecznym przedmurzem chrześcijaństwa w kraju, gdzie coraz częściej do głosu dochodzą ateiści; chcemy zwyczajnie kultywować łzawą martyrologię, bo wydaje się, że tylko ona może być prawdziwą wartością.

Przemysław Czapliński zauważa, że polska społeczność jest sfingowana, bo sama siebie wymyśla. Chce być bastionem, ale za bardzo nie wie, czego. Taka izolująca się na własne życzenie i zamykająca na świat Polska jest – zdaniem Michnika – Polską zablokowaną. Moim zdaniem Polską nieszczęśliwą. Polaka – kosmopolity w zasadzie nie ma. Tazbir pisze, iż zasymilować się za granicą to jak poddać aktowi apostazji. Boją się Polacy być we wspólnocie, bo boją się utraty rzekomej wyjątkowości. Tymczasem wyjątkowi wcale nie są. Traumatyczne doświadczenia historyczne, ból i niesprawiedliwość – podobnie przeżywały to inne kraje, głównie Europy środka. Michnik mówi o tym, że Polska za granicą zaczyna być szanowana. Polacy swego kraju się często wstydzą – i mają rację – uciekając w górnolotne i patetyczne frazesy łączące chwilę obecną z tym, co było w przeszłości i stanowi symbol wielkości. Polska nie jest wielkim krajem, ale też żadnym małym. Bycie Polakiem może być wspaniałe i pewnie takie jest. Trzeba tylko brać przykład choćby z Czechów i po prostu umieć się uśmiechać – do siebie na ulicy i do swojego odbicia w lustrze.

Polak nie ufa innym. Jakże więc może ufać sobie? Kto i kiedy zaszczepił mu przekonanie, że w badaniach ankietowych warto powiedzieć, iż jest się szczęśliwym, a w domowym zaciszu i przy piwie ze znajomymi narzekać na co się da i jak się da? Smutne to, lecz prawdziwe. Zmiana możliwa jest tylko dzięki świadomości. Autorzy publikacji są Polakami. Przeżywają swoją polskość świadomie. I radzą, w jaki sposób to robić.

Osobiście najbardziej zainteresowały mnie eseje Adama Zagajewskiego i Przemysława Czaplińskiego. Zagajewski odkrywa prawdę o polskości w zapiskach Jastruna, Gombrowicza, Miłosza i Mycielskiego.  Kpi z omfalizmu – niemożności spojrzenia dalej niż poza własny pępek. Snuje rozważania o apatycznym mesjanizmie, który mimo wszystko wciąż ma się dobrze. I niepokojąco zwraca uwagę na antysemityzm, o którym dość obszernie i wieloaspektowo pisze Joanna Tokarska – Bakir. Bo antysemityzm to jeden z większych problemów, w wyniku którego trudno powiedzieć, że polskość brzmi dumnie. Czym jest polskość odkrywana w literaturze? O tym zajmująco pisze jej znawca, Przemysław Czapliński. Literatura może być sposobem szukania polskiej tożsamości. Badacz ukazuje na przykład metody odkrywania polskości w twórczości Rymkiewicza. Pisze o lekturach, które dają do myślenia, nie nużą. Czyli o zupełnie innych niż te, które miałem na myśli, pisząc pierwsze słowa tego omówienia.

Polakiem być jest trudno. Ale Polak to brzmi dumnie. Świadomy Polak. I o takiej świadomości albo możliwościach dojrzewania do niej jest książka „Kim są Polacy”. Możemy być wspaniałym, radosnym, otwartym na innych narodem. Ale musimy nad tym jeszcze bardzo popracować.

Wydawnictwo Agora, 2013