"Trociny" Krzysztof Varga

Kiedy Amy Winehouse popełnia spektakularne samobójstwo, a Anders Breivik na wyspie Utøya w równie spektakularny sposób pozbawia życia wielu ludzi, Piotr Augustyn, lat pięćdziesiąt, bohater – a raczej antybohater – najnowszej powieści Krzysztofa Vargi walczy z rozwolnieniem i objawami grypy żołądkowej. Ta dość wyraźna ilustracja tego, czym jest życie Piotra przeniesie się potem na grunt porównywania. Jego nędznego życia uśrednionego jak Polska frustrata ze światem, który w jakiś sposób błyszczy, ma jakość, choćby fatalną i niedopracowaną, ale ma. Augustyn jakości nie ma, celu również, a i pragnień jakichkolwiek się wyzbył. To podstarzały komiwojażer zbędności, niewolnik kolejowych przedziałów i niewygodnych łóżek w trzygwiazdkowych hotelach. Taki nowy Adaś Miauczyński, ale nie do końca, bo jego neurozy, psychozy i emocjonalne rozgrywki, które toczy z samym sobą mają miejsce w nieco innej płaszczyźnie.

Oto Varga, mistrz portretów wyraźnych. W „Alei Niepodległości” zestawił ze sobą dwa. Krystian Apostata uosabiał życiowy margines, a Jakub Fidelis tego życia główny nurt. Obaj byli groteskowi. Piotr Augustyn sytuuje się gdzieś między nimi, ale na pewno z żadnym by się nie zaprzyjaźnił, bo nie ma w jego umyśle pojęcia takiego jak przyjaźń, bliskość, objawy międzyludzkiej dobroci. Wyżyny szczęścia Augustyn osiąga jedynie słuchając niemodnej, nie przystającej do dzisiejszych czasów muzyki. Sam odstaje, chociaż może nie ponad normę. Normą bowiem jest wszystko. Nie ma wielkości, wspaniałości, wyjątkowości. Żyjemy, żremy, wydalamy, dorabiamy się hemoroidów na fotelach przed telewizorami, ale przede wszystkim żyjemy bez sensu, choć każdy rozpaczliwie próbuje swej wegetacji sens nadać.

Już takie refleksje nie zachęcają do lektury? Przykro mi, ale to dopiero początek. „Trociny” to nie jest książka, którą ma się lubić, ale jedna z tych, która natrętnie powraca w myślach i nie daje spać. Denerwuje, porusza, tylko chwilami śmieszy. To, czego doświadcza Piotr i co opisuje, bardzo rzadko jest humorystyczne. Jest za to szare, przykre i nadzwyczajnie prawdziwe. Choćby jego nudna praca. Bujanie się śmierdzącymi i spóźniającymi się polskimi pociągami na spotkania z ludźmi w miastach, których topografię zna doskonale, bo w każdym bywał wielokrotnie. Niechętne powroty do pustego mieszkania, w którym kiedyś więcej życia wprowadzała żona, a teraz jedyną przyjemnością są zestawy płyt, których słuchać może chyba tylko sam Augustyn. Fiksacje i neurozy? Proszę uprzejmie – paniczny strach przed ciemnością, nieumiejętność proszenia o pomoc, dostrzeganie w każdym wroga, przekonanie o słuszności kary, bardzo ostrej kary śmierci. Świadomość, że już od jakiegoś czasu zmienia się w ludzkie ścierwo. Że go tak naprawdę nie ma. Że za to wszystko odpowiadają debilni rodzice, z którymi nadal utrzymuje kontakt, męcząc się niemiłosiernie. Jego bezpieczne miejsca i takie, które przeklina to kolejowy przedział albo trzygwiazdkowy hotel. Piotr snuje się gdzieś obok życia. Każe swej obleśnej powłoce się poruszać, ustom mówić, rękom wykonywać komiczne gesty. Wegetuje. Na nic nie czeka. Chce rozliczyć się z tym, co przeżył i z tym, co widzi obecnie.

Jego rodzice pochodzący z koszmarnego Międliszewa stali się „przyszywanymi” warszawiakami. Ich gówniane pochodzenie to także pochodzenie Piotra. Wiecznie posłusznego syna, który jedynie obserwował i coraz silniej nie znosił rodziców. Ojca – pracoholika, który budował Polskę Ludową, a później tylko jej mógł w pełni zawierzyć. Matki – wciąż coś pucującej, szorującej, zaciskającej usta w wąską kreskę i znającej swe miejsce, delikatnie przysiadającej na brzeżku fotela, kiedy mąż każe jej patrzeć na jakieś rzadkie spektakularne sportowe wyczyny naszych rodaków. Augustyn latami wrasta w rodziców. Im bardziej ich nienawidzi, tym częściej odwiedza. Nienawidzi wiejskości, sielskości; tego wszystkiego, co kształtowało go za młodu. Nie może zrozumieć, że ojciec jest tak tępy, iż nie rozumie choć kilku z jego problemów, a matka te problemy zapycha kolejnymi mielonymi na talerzu.

Toksyczna jest rodzina Augustyna w dosłownym znaczeniu tego słowa, ale i ta symboliczna. Obleśna i szara Polska, w którą został wtłoczony i z której nie jest w stanie uciec nawet podczas letniego urlopu. Polska obserwowana zza kolejowych okien i ta, po której brudnym bruku stąpa. „Za dużo tej Polski, zbyt wiele miejsca zajmuje, rozłazi się we wszystkich kierunkach, rozpełza, wylewa na wszystkie strony jak wiosenne roztopy, a wszystko w niej grzęźnie, osadza się, tonie”. Polskość jest też w Piotrze i za nic nie jest w stanie się jej wyprzeć. Dlatego tonie. Grzęźnie. Chciałby zaznać szczęścia bycia bezrefleksyjnym debilem. Nie jest nikim innym niż szarą postacią z szarej firmy o szarej biografii, o której nie wiem jakim cudem można napisać ponad 350 stron.

Miłości też nie dane mu było zaznać. Były związek z Agnieszką to aktualna trauma na całe życie. Kolejna. Augustyn jakby je kolekcjonuje. Być może wbrew własnej woli. Do niczego innego nie jest zdolny. I tak właśnie „Trociny” ukazują zgorzknienie tak prawdziwe, że trudne do zaakceptowania. Świat Piotra Augustyna to świat trocin, z których powstaliśmy i w które się obrócimy. Skąd te przekonania? Przez swe wiejskie pochodzenie, ograniczonych rodziców? Przez kalekie relacje z kobietami? A może zwyczajny konformizm, który każe mu paść swe dupsko pewną premią nudnej firmy i oddawać się różnego rodzaju utyskiwaniom? Świat, jaki jest, każdy widzi. Varga w najnowszej książce ten świat prześwietla. I naprawdę trudno z jego nową powieścią pobyć. Możemy od niej uciec, porzucić ją. Piotr Augustyn – mimo największych starań – nie może uciec od siebie. I to chyba najważniejszy z wielu dramatów prezentowanych na kartach „Trocin”.

Wydawnictwo Czarne, 2012

KUP KSIĄŻKĘ