"Nie zgadzam się" Per Petterson

Wydawca: W.A.B.

Data wydania: 18 maja 2016

Liczba stron: 320

Tłumacz: Iwona Zimnicka

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det.: 39,99 zł

Tytuł recenzji: Męski smutek

Czwarta książka Pera Pettersona, którą polski czytelnik ma okazję poznać, nie zaskoczy nas niczym nowym. Norweski prozaik od lat pisze wciąż tę samą powieść. Motywy znane są doskonale z tych trzech poprzednio wydanych – Petterson znowu napisze o ludzkim zagubieniu, poczuciu straty czasu i utracie kogoś bliskiego, a także o przejmowaniu w kolejnym pokoleniu tych lęków i frustracji, z którymi nie można sobie poradzić. Ja nie mogę nic poradzić na to, że czyta się to wszystko z dużą uwagą i żal każdej kolejnej strony. „Nie zgadzam się” to książka, która, niestety, hipnotyzuje. Fatalizm autora obezwładnia już od samego początku, a przeskoki czasowe każą nam obserwować historię dwóch przyjaciół, rozdzielonych przez los przed 35 laty.  Spotykając się na nowo, wracają do bolesnych doświadczeń z przeszłości, uzmysławiając sobie łączącą ich silną więź, która przetrwała tak długi czas. Bohaterowie, podobnie jak Arvid z "Przeklinam rzekę czasu", są rówieśnikami Pettersona. Ponownie poznajemy skomplikowane relacje dwóch mężczyzn, nakreślane w nieco innym wymiarze w „Kradnąc konie”. Wizerunek opresyjnego domu to cecha charakterystyczna "Na Syberię". Wydaje się, że autor nie jest w stanie wyjść poza zaklęty krąg mrocznych tematów egzystencjalnych. I nie wychodzi. Tym razem serwuje nam bardzo surową i oszczędną w środkach wyrazu opowieść o dwóch rodzajach męskości. Jim stał się po latach cieniem mężczyzny, a Tommy prezentuje coś na kształt męskości agresywnej. Obaj byli sobie bliscy. Obaj przeżyli pewne graniczne doświadczenie, po którym ich relacje uległy zmianie. Obaj wspominają, tęskniąc za sobą. Obaj pogrążają się w rozpaczy wspomnień. Czy po latach jeden z nich zdoła uratować drugiego mimo tego, co pewnego dnia wydarzyło się na skutym lodem jeziorze?

Jim nigdy nie widział ojca. Tommy doskonale czuł wszystkie razy, jakie jego ojciec zadawał mu, boleśnie kopiąc. Jim tkwił w bezpiecznym domu, z oddaną mu matką i światem perspektyw spokojnej egzystencji. Tommy otrzymał od swego ojca śmieciarza o jeden raz za dużo. Przestał być bierny. Zawalczył o normalność. Okupił to rozdzieleniem rodzeństwa, bo sfrustrowany ojciec nagle ich opuścił. Tak jak przed laty matka, która zdobyła się na akt swoistego heroizmu, opuszczając małą społeczność, ale jednocześnie też porzucając swoje dzieci. Wydaje się, że traumy będące udziałem Tommy’ego zamienią jego późniejsze życie w piekło. A jednak układa się inaczej. Odwrotnie – jak to określają bohaterowie na samym początku powieści, przypadkowo spotykając się po latach. Co to znaczy odwrotnie? Jak miało się poukładać? Kto w prowincjonalnym Mørk miał wydobyć się z ciemności, a kto w nich na zawsze pozostać? Chłopięca przyjaźń miała być orężem w walce o normalność. W miasteczku, w którym działo się wiele nienormalnych rzeczy. Przyjaźń wyrastała z przestrzeni opresji i bólu. Kształtowała się bardzo specyficznie i nie była typową relacją bliskości dwóch mężczyzn.

Petterson ujmująco pisze o męskiej przyjaźni, kreśląc bardzo sugestywne sceny bliskości – jak ta, w której młodzi Jim i Tommy kopią w nocy rów, wiedząc, że robią coś absolutnie intymnego i tylko ich. Pokazuje także momenty, w których do przyjaźni wdzierają się mrok, niepewność, zagubienie i wiele wątpliwości. Jeden z bohaterów pozostanie w tym życiowym mroku na zawsze. Drugi będzie walczyć o godne życie i o to, by nikt więcej już go w życiu nie opuścił. Po 35 latach obaj odbierają pewne sprawy podobnie. Obaj borykają się z tym nieznośnym poczuciem osamotnienia, które każdego z nich dopadło na innym etapie życia i w innych okolicznościach. Petterson nie sugeruje, że mamy licytować, który ogrom cierpienia – Jima czy Tommy’ego – jest bardziej nieznośny i zasługuje na miano cięższego życiowego balastu. Pozostajemy w sferze wielu niedopowiedzeń. Jesteśmy świadkami zbyt wczesnych porzuceń przez bliskie osoby i wchodzimy do toksycznego domu, w którym nie ma miłości i ten deficyt pozostanie gdzieś w dalszym życiu z jego małymi mieszkańcami.

Nikt już jednak nie jest mały ani nieporadny. Każdy musi zmierzyć się z taką materią życia, jaka kształtuje temperament. Mężczyźni Pettersona zżyli się mimo wielu różnic i nawet po latach potrafią odczuwać to samo, żyjąc diametralnie inaczej. „Nie zgadzam się” to książka o wielu dotkliwych brakach, których nie da się zrekompensować. Także o tym, że obierając w życiu inne azymuty, potrafimy być rozpaczliwie naznaczeni samotnością, z której wydobyć się nie sposób. Wszyscy bohaterowie Pettersona tkwią w matni mogącej irytować i męczyć czytelniczo. Ta książka to kolejny dowód na to, że norweski autor pochyla się nad ludzką bezwolnością i tragizmem, za nic mając jakiekolwiek przejawy witalizmu. A przecież jego bohaterowie odczuwają na własnej skórze, czym jest prawdziwe życie, aż za mocno i nazbyt intensywnie.

Tytułowa niezgoda to pewien światopoglądowy i egzystencjalny upór, który nie pozwala uporządkować rzeczywistości. Jest w tym także przejaw pewnej niezgody na siebie. Lata mijają i być może przychodzi czas, by na pewne sprawy i pewnych ludzi spojrzeć z innej perspektywy. Petterson opowiada o niemożliwości tej zmiany. O takim wewnętrznym bólu, w którym zastygamy na zawsze, wiedząc jednocześnie, jak wiele przez to tracimy. A przyjaźń? Męskie relacje w tej książce udowadniają, iż autor nie wstydzi się tego, czego wstydzą się mężczyźni doświadczający traum. Nie każe im świetnie radzić sobie w życiu. Nie zmusza do przepracowania lęków i wyjścia naprzeciw rzeczywistości bez nich. Petterson nie sankcjonuje jednak bezwoli. Z głęboko humanistyczną wrażliwością udowadnia, że wielu z nas może być słabych i nigdy swych słabości nie przekuje w siłę. Nie tkwi jednak w bezruchu. Dodatkowo fantazjuje o tym, co się dzieje z ludźmi, którym albo nie dano odczuć żadnej czułości, albo też zaoferowano jej zbyt wiele. „Nie zgadzam się” to książka o definiowaniu życia w cierpieniu i o tym, że za wielką przyjaźnią i równie wielkimi rozczarowaniami może stać też inny, zaskakujący rodzaj emocji. Stonowana i kameralna, ale mocno chwytająca za serce proza.