"Ojciec.prl" Wojciech Staszewski

Debiut prozatorski Wojciecha Staszewskiego udowadnia, że wielu z nas może w dowolnym momencie naszego życia stać się dobrymi literatami, jeśli tematem twórczości stanie się ktoś z najbliższej rodziny, wokół kogo koncentrować się będzie opowieść o własnym dorastaniu, dojrzewaniu do samego siebie. Polska literatura współczesna często przeraża i zasmuca, prezentując wizerunki opresyjnych rodziców. Takie książki jak „Zmarzlina” Tomasza Białkowskiego o matce, której nie można kochać czy też „Gnój” Wojciecha Kuczoka bądź „Kato-tata” Halszki Opfer o widmach okrutnych ojców, których wspomnienie wiąże ze swym dzieckiem na zawsze, zostawiają w pamięci trwały ślad i są bardziej dokumentami niż książkami beletrystycznymi. W opowieści Wojciecha Staszewskiego – drugiej ciekawej wydanej w tym roku historii o ojcu po „Manekinach” Karola Maliszewskiego – mamy do czynienia w gruncie rzeczy z bardzo ciepłą i sentymentalną narracją, chociaż jest w niej i bunt, i rozczarowanie, i żal trudny do opisania, i jeszcze wiele innych, niełatwych do wyrażenia emocji.

O ile Maliszewskiemu chodziło bardziej o to, by metaforycznie pochować ojca w sobie, o tyle Staszewski w trudnej przecież opowieści o dorastaniu i uczestniczeniu w degradacji fizycznej i duchowej swego taty, opowiada przede wszystkim o tym, jak dobrze tatę mieć. Tak, tatę – choć w tej prozie słowo „ojciec” wydaje się niemożliwe do zastąpienia przez inne. „Ojciec.prl” to chwilami tragikomiczna, momentami bardzo wzruszająca, ale przede wszystkim niesamowicie osobista i ciepła historia o tym, że kiedy syn staje się ojcem dla własnego taty, życie zmusza go do przemyśleń o tym, jak żył i czy ich wzajemne relacje położyły się cieniem na dorosłości i dojrzałości samego piszącego.

Jaki jest ojciec Staszewskiego teraz? „Przetrwał śmierć żony, zawalenie się komuny, swój udar mózgu. Teraz powłóczy lewą nogą, odlewa się do wanny, bełkoce na każdy temat tak samo i żyje Bydgoszczą lat pięćdziesiątych XX wieku. Cała biblioteczka książek skurczyła się do afazji podszytej demencją. Do tego coraz słabiej kontroluje higienę, śmierdzi starością i PRL-em”. Niezbyt zachęcające do dalszej lektury, prawda? Ale przecież wychodzi z tego wstępu opowieść o wierności, miłości, przywiązaniu i szacunku, która w gruncie rzeczy jest świadectwem bliskości, jaką może trudno jest opisać, ale która zawsze była i będzie.

Snując opowieści o tym, jaki ojciec był kiedyś, Staszewski stara się przede wszystkim ukazać, co wpłynęło na fakt, że dzisiaj jest takim, a nie innym człowiekiem. Jego dorastanie to jednocześnie starzenie się ojca. Z czasem następuje zamiana ról. Ojciec staje się nieporadnym dzieckiem, a jego syn musi wziąć na siebie odpowiedzialność za mężczyznę, którego wiek męski jest już odległą przeszłością. Staszewski przeżywa jednocześnie dwa upadki – upadek socjalizmu i upadek ojca. Zmagając się z dylematami moralnymi, dorastając w mrocznym PRLu, o którym przecież tak barwnie pisze, Staszewski staje nie tylko wobec zagadki własnego życia, ale także tajemnicy skomplikowanej relacji z ojcem, o której po latach dość trudno jest pisać.

„Mam do ojca żal. Że nie opowiedział mi rycerskiego eposu rodzinnego, kiedy ja miałem czternaście lat. Że nie pozwolił mi być z siebie dumnym. Że dorastałem jak półsierota po umarłej matce i zabitej Polsce”. To kwestie, które w przeżywaniu Staszewskiego są męczące i wymagają pewnej formy terapii. Terapią jest ta książka. Barwna opowieść o szarym PRLu i nasycona ciepłymi uczuciami historia o człowieku, którego nie łamał system, ale złamała choroba i przez to nie będzie już można porozmawiać z nim o tym, na co wcześniej zabrakło czasu.

Jest i nieco grozy w tej książce, bo przecież Staszewski opowiada o różnego rodzaju uciekaniu od śmierci. Tej prawdziwej, która dosięga jego matkę zdecydowanie za wcześnie i tej symbolicznej, idealistycznej, śmierci wiary w to, co kiedyś dawało siłę. Myślę, że ta narracja jest bardzo osobistą próbą powiedzenia tego, co nigdy już nie zostanie powiedziane między ojcem, który żył PRLem i synem, dla którego PL jest już czymś innym, nowym, lepszym. Jemu daje możliwości, ale ojcu dać już nie może. W tym rozumieniu „Ojciec.prl” to opowieść o trudach odnajdywania się we właściwym czasie i we właściwym miejscu.

Lubię takie książki, bo choć chwilami są gorzkie i smutne, dają nadzieję na to, iż można w zgorzknieniu i smutku pisać pięknie o tym, co piękne było. Bo PRL wcale nie był takim koszmarem, kiedy miało się u boku ojca. Ojca, który może nie spełnił wszystkich pokładanych w nim nadziei, ale i człowieka, którego pomimo tego się kocha, szanuje i ceni. Staszewski napisał dość przewrotną autobiografię, ale centrum swej powieści nie uczynił autorskiego „ja”, tylko „ja”, które realizowało się i dojrzewało dzięki ojcu, PRLowi i niezwykłej umiejętności doceniania tego, co się ma. Bo choć nie da się już porozmawiać ze swoim staruszkiem o wielu pomijanych latami kwestiach, można jednak opowiedzieć o nim tak, jakby opowiadało się o samym sobie. O człowieku, który umie docenić zdobytą od taty wiedzę, doświadczenie i pokornie znosi upływ czasu, którego przecież nie da się zatrzymać.

Wydawnictwo Agora, 2012