"Ojciec nieświęty" Piotr Szumlewicz

Kiedy w ubiegłym roku recenzowałem „Antypapieża” Tomasza Piątka, bałem się, że krytyka Jana Pawła II, która wreszcie widzi światło dzienne, będzie powiązana z jadem i złością, a tego w Piątku było i jest najwięcej. Znalazł się on także wśród piętnastu rozmówców Piotra Szumlewicza, którzy w „Ojcu nieświętym” pokazują ciemne strony pontyfikatu Karola Wojtyły. Wywiad z autorem „Pałacu Ostrogskich” to także ciemna strona tej książki. Wszyscy ludzie, z którymi rozmawia redaktor, wyrażają opinie sensowne, zwykle stonowane i podparte racjonalnymi argumentami. Rozmowa z Tomaszem Piątkiem zdecydowanie rozsadza ten zbiór. Rozumiem, że Szumlewicz obskoczył wszystkie redakcje i salony, w których bywał, w związku z tym zajrzał też do „Krytyki Politycznej”, ale w moim odczuciu kolejnych agresywnych wywodów Piątka, który po publikacji swej książki nie mówi o papieżu niczego nowego, nie powinno w „Ojcu nieświętym” być.

Bo mamy przecież do czynienia z publikacją ciekawą, mądrą i bardzo potrzebną. W przestrzeni publicznej nigdy nie pojawił się nurt krytyczny myślenia czy wypowiedzi względem tego, co robił i czego nauczał polski papież. Krytykować Wojtyłę? Absurd. Nie robi się tego, bo nie przystoi, ale także z wygodnictwa, żeby się po prostu nie narażać. Nie mam pojęcia, komu i jak narażą się rozmówcy Piotra Szumlewicza, ale wszyscy – poza wspomnianym wyjątkiem – starają się przede wszystkim racjonalnie i z wyczuciem spojrzeć na lata jednego z najdłuższych pontyfikatów człowieka, który od dawna uchodzi w Polsce za autorytet. Rozumienie tego słowa Szumlewicz we wstępie podpiera znajomością Johna Stuarta Milla i pisze: „Autorytetem nie jest ten, kto za takowy uchodzi, ale ten, kto potrafi swoimi czynami i argumentami obronić poglądy, które głosi, kto jest otwarty na dyskusję i chętny do prezentowania swoich przekonań”. W takim rozumieniu Karol Wojtyła nie jest autorytetem. Zbudowano mu pomnik trwalszy niż ze spiżu już za życia, uznawano za postać wielką i ponadczasową, nadal kultywuje się jego pamięć, ostrożnie pomijając wszystko to, co może go postawić w złym świetle i jak mantrę powtarzając „Ojciec święty”. Chciano go widzieć świętym już za życia, nie sposób było zatrzymać przyspieszenia machiny beatyfikacyjnej, od zawsze uchodził za wzorowego patriotę, genialnego myśliciela, charyzmatycznego przywódcy Kościoła, który stara się żyć wciąż blisko ludzi. Co z tego zostało? Całkiem sporo. Głównie wspomnienia. O myśli filozoficznej byłego papieża przeciętny Polak nie ma zielonego pojęcia. Odgórnie narzucony jest nam etos wielkiego Polaka jako remedium na polskie kompleksy narodowe. To ten, któremu się udało, którego znał i słuchał cały świat, który był mądry i dobry… Pozytywne określenia można mnożyć, powtarzając za opinią publiczną. Szumlewicz i jego rozmówcy postanowili położyć temu kres. Opowiedzieć o tym, co niewygodne i dotychczas niemożliwe do powiedzenia. Odważyli się postać Karola Wojtyły pokazać w innym świetle. Tym, o którym nie chcą myśleć wielbiący go Polacy.

Smutne jest to, że w rzeczową i konstruktywną krytykę Jana Pawła II włączają się w Polsce przede wszystkim ateiści i to oni są głównie rozmówcami Szumlewicza. Przykre jest, że tego typu publikacje polski Kościół chętnie paliłby na stosie, a Wydawnictwu Czarna Owca niejeden „katolik” życzy teraz piekielnego końca. Tymczasem „Ojciec nieświęty” to dyskusje ludzi światłych, inteligentnych, znanych w sferze publicznej (żałuję jedynie, iż autor nie poświęcił każdemu z nich choć krótkiego biogramu obok rozmowy) i … mających odwagę powiedzieć, co nie podobało im się i nie podoba w byłym papieżu. Ogólnie rzecz można streścić, używając kilku tez, które pozwolę sobie jedynie wymienić bez komentarza.

Papież wędrujący po całym świecie, kochający ludzi, uwielbiający być w centrum zainteresowania udawał tak naprawdę, że jego Kościół to instytucja otwarta na dialog. Agnieszka Zakrzewicz mówi o tym, że to nowoczesny papież zacofanego kościoła. Magdalena Środa rozważa jego myślowe poglądy, które wędrowały od personalizmu do kostycznego tomizmu i rygoryzmu. Wojtyła wcale nie był otwarty na świat. Jego Kościół tym bardziej. Jednoznaczne i wyraźne „nie” dla aborcji, rozwodów, metody zapłodnienia „in vitro”, homoseksualizmu, celibatu czy zwiększenia roli kobiet w społeczeństwie oraz kościele. Tuszowanie afer pedofilskich wśród duchownych. Nad tymi problemami rozmyślają ludzie, których Szulewicz pyta rozważnie, bez sugerowania odpowiedzi.

Groźna prawicowość i konserwatyzm. Wykorzystywanie uwielbienia tłumów dla załatwiania interesów Kościoła. Próba klerykalizacji licznych, zbyt licznych sfer życia. Nieprzystępność. Tak. Nieprzystępność i brak otwartości na zmiany w świecie XXI wieku, którego głowa kościoła starała się utrzymać w ryzach kościelnych dogmatów. Sprawca wielu cierpień – rodzących Bośniaczek, które po gwałcie zostały wezwane do tego, by niosły swój krzyż, rodziły dzieci i jeszcze je pokochały. Umierających na AIDS mieszkańców Afryki, gdzie papież stanowczo sprzeciwiał się jakimkolwiek formom antykoncepcji. Popełniających samobójstwa homoseksualistów, którzy byli przez niego napiętnowani. Wszystkich tych, którzy zmuszali się do wyrzeczeń ponad ludzkie siły w imię tego, co głosił ten, który z codziennym ludzkim życiem niewiele miał wspólnego…

Padają w wywiadach Szumlewicza różne określenia. Joanna Senyszyn uznaje papieża za produkt marketingowy, Jerzy Krzyszpień nazywa go toksycznym ojcem gejów i lesbijek. Najmocniej wyraża się chyba Adam Cioch, ale jego określenie „dyktatora Kościoła” broni się w tym, o czym opowiada. Ludzie, z jakimi rozmawia Szumlewicz, odcinają się od zbiorowej narodowej traumy bezkrytycznego uwielbienia Wojtyły. Bo jest ono traumatyczne i szkodzi nam społecznie. Rozmówcy z tej książki generalnie zakładają, iż następować będzie postęp laicyzacji polskiego społeczeństwa. To ma być drogą odnowy i leczenia traumy. Niech komentarzem do tej kwestii będą słowa Jerzego Urbana: „Wydaje mi się, że Polska w znacznie większym stopniu jest laicyzowana przez obojętność, przez malejące zainteresowanie nauczaniem kościelnym, przez krytykę funkcjonowania Kościoła katolickiego jako organizacji, a nie przez krytykę papieża”.

Mnie natomiast wydaje się, iż lekturze „Ojca nieświętego” powinni poświęcić czas nie tylko ateiści i agnostycy. Żadne ze słów, które pada w tej książce, nie ma na celu obrażenia postaci tak w Polsce uwielbianej. Wiele z nich natomiast dotyka bolesnych i czasem wstydliwych prawd, o których wciąż mówi się w tym kraju za mało. A jeśli Polacy naprawdę czynili to, o czym mówił papież, dlaczego społeczeństwo, którego rodak nawołuje do pacyfizmu pcha się do Afganistanu czy Iraku? Dlaczego papieski sprzeciw wobec kary śmierci nie jest słyszany, gdy ten czy ów w kraju nad Wisłą nawołuje, by ją przywrócono? Pomyślmy o tym i o wielu innych frapujących kwestiach, które porusza "Ojciec nieświęty".

Wydawnictwo Czarna Owca, 2012