"Beksińscy. Portret podwójny" Magdalena Grzebałkowska

Wydawca: Znak

Data wydania: 17 lutego 2014

Liczba stron: 480

Oprawa: twarda

Cena det: 44,90 zł

Tytuł recenzji: Wyjść poza śmierć...

"Ty, synu, umrzesz, a twoje ohydne dzieła gorszyć będą jeszcze pokolenia!". Tak grzmi z ambony ksiądz po tym, jak okazuje się, że młody Zdzisław Beksiński tworzy erotyczne obrazki, co nie przystoi młodemu człowiekowi z prowincjonalnego Sanoka, w którym wciąż mają na ciebie oko "słoneczniki" i gdzie udusić się można przyziemnością, od jakiej zarówno Beksiński ojciec jak i Beksiński syn uciekali - każdy na swój własny sposób. Obu już nie ma. Obaj nie żyją. Kim byli naprawdę?

Magdalena Grzebałkowska podjęła się zadania niebywale trudnego, pisząc książkę, w której sportretuje dwie najbliższe sobie, a najbardziej oddalone od siebie osoby, zachowując przy tym obiektywizm i relacjonując ich losy w taki sposób, by nie sugerować niczego, choć przecież ten mroczny reportaż czytany naprawdę uważnie składa się z wielu sugestii, tropów i tez. Pytanie zasadnicze, jakie możemy sobie zadać, to nie pytanie o to, gdzie w tej książce jest prawda o życiu Beksińskich, ale w jaki sposób kształtowała się ich okrutna bliskość w oddaleniu. Autorka chce znaleźć odpowiedzi na pytania, dlaczego byli tacy jak na okładce - odwróceni do siebie, z minami pewnych siebie, wydający się silni, bliscy sobie i odpychający się nawzajem. To książka o trudnej miłości, której nie ma jak okazać i o silnej potrzebie eskapizmu, jaki przybiera różne formy. Książka o złym świecie, nadwrażliwych mężczyznach, o ich niespełnieniu (choć każdy realizował się przecież zawodowo) i o tym, w jaki sposób będąc do siebie tak podobnymi, wciąż żyli osobno. Siłą tej publikacji jest obiektywizm - niemożliwe jest zachowanie go przy czytaniu wszystkich tych wstrząsających historii. Chcę wyrazić, co w "Beksińskich" jest naprawdę głębokiego i co czyni tę publikację ważną, niezwykle ważną. Nie będzie to łatwe, bo jest tego wiele, a o tej książce nie powinno się pisać, sugerując cokolwiek. Trzeba ją przeczytać świadomie i przeżyć po swojemu. Będzie boleśnie, ale bolesne jest życie w każdym jego wymiarze i Zdzisław z Tomaszem pokazali jak i na ile z tą boleścią życia można walczyć.

Matka Zdzisława Beksińskiego powiedziała mu, iż żyje, bo zaszła w ciążę przypadkowo. Surowo wychowywany w mnożącym jego kompleksy Sanoku, coraz bardziej oddalał się od tego, co realne; żył wśród lęków i zmór potęgowanych faktem, iż jego prowincja była miejscem, które stygmatyzowało, a potem nagle chciało wkraść się w łaski, otrzymując ostatecznie w spadku jego twórczość, z jakiej nigdy nie chciał się tłumaczyć, ale w której było dużo już z niespokojnego dzieciństwa u boku rodziców. Kiedy Zdzisław Beksiński sam stanie się ojcem, też można nazwać to przypadkiem. Jego małżeństwo z Zofią Stankiewicz - kobietą, która tkwiła przy nim przylepiona, bezwolną i z uwielbieniem wpatrzoną w męża - było związkiem, na którym otoczenie wywierało presję potomka. Bo przecież trzeba mieć. Beksiński nie znosi dzieci, kobiet  w ciąży i macierzyństwa. Wmawia się mu, że kiedy weźmie na ręce swoją małą pociechę, wszystko mu się odmieni. Nie odmienia się. Nie każdy musi pokochać swoje dziecko z chwilą przyjścia na świat, to nie atawizm. Zofia zajmowała się wrzeszczącym pulpetem, Zdzisław oddawał się pracy twórczej. Radość z syna była wielka. Kiedy dorastał, jednocześnie oddalając się od ojca. Miłość pojawiła się stopniowo. Widać, że wzajemna, choć nieopisywalnie trudna. Jest też miłość do Zofii, którą mąż wielbił i adorował, podczas gdy ona zgadzała się na wszystko, co wymyślił, potem też - wraz ze Zdzisławem - na wszelkie sposoby uchylała nieba Tomkowi. Niestety, nie udało jej się to uchylenie, bo Tomek zamiast w niebiańskim raju musiał egzystować w świecie fikcji i tylko tam mógł znaleźć chwilę wytchnienia od piekła na ziemi.

"Odchodzę do świata fikcji, bo tylko tam było mi dobrze". Te słowa kieruje do ojca Tomasz Beksiński w swym liście pożegnalnym po udanej wreszcie próbie samobójstwa. Obsesyjnie skupiony na sobie, nadwrażliwy i makabrycznie ekscentryczny - już od wczesnej młodości próbował rozstawać się z życiem, a raz przygotował nawet mroczny performance w postaci własnych klepsydr rozwieszanych na ulicach Sanoka. Ojciec mówił mu, że został już prenatalnie zafiksowany. Nie jest łatwo dziecku, któremu tata nie okazuje bliskości. Tomek w dzieciństwie rozpaczliwie go naśladuje, by być blisko mimo wszystko. Mimo faktu, iż ojciec nigdy go nie przytuli. Ani nie uderzy. Będzie obok, wrośnięty w świat przeżyć niedostępny Tomkowi. W drugą stronę będzie podobnie. Obaj w skomplikowanej relacji emocjonalnej, którą trudno było opisywać za ich życia i trudno także robić to teraz.

Zdzisław Beksiński opisuje koszmarny sen, w którym jego syn wpada do przerębla, po czym płynie z prądem wody pod lodem, a ojciec nie jest w stanie go uratować. Tak określa ich wzajemną relację - Tomasz wiecznie był pod jakimś lodem, spod którego nie można było go wydobyć. Nienawidził świata i ludzi, ale w znacznej mierze siebie. Czy genetycznie przekazał mu swą traumę ojciec? Jemu wystarczyło malowanie, Tomasz błąkał się po świecie, kompulsywnie czepiając czegoś, co go w tym świecie zatrzyma. Nie zatrzymała muzyka, nie zatrzymali bliscy. Tomasz Beksiński odszedł na własne życzenie sześć lat przed tym, jak jego niezdolny do okazania miłości ojciec został brutalnie zamordowany...

Grzebałkowska rozmawiała z wieloma ludźmi i były to niesamowicie trudne rozmowy. Ich zapis to właściwie fragmentaryczne powroty do czegoś z przeszłości, co nigdy nie było dla nikogo jasne. Różne punkty widzenia. Emocje podczas spotkań. Wielu rozmówców odmawiających współpracy. Morderca Zdzisława Beksińskiego proponujący opowieść prawdy za określoną sumę pieniędzy... Składanie w całość dwóch dramatycznych historii jednocześnie, niezwykła determinacja i takt w przepytywaniu wszystkich, którzy pozwolą choć fragment mrocznej przeszłości zrozumieć. Obok rozmów autorki zapisy z dziennika fonicznego, później z wideodziennika. Uzupełnienie po tym, co niedopowiedziane. Wyimki ze świata, do którego nie możemy się dostać. Magdalena Grzebałkowska sięgnęła o wiele głębiej niż reporter; chciała zajrzeć do wnętrza Beksińskich w taki sposób, by doszukać się tam tego, o czym nie powiedziano. Nie czyni z dramatu ojca i syna historii na sprzedaż, bo takich traum rodzinnych jest wiele, a tutaj mamy do czynienia z bohaterami po prostu znanymi. Sugeruje nieznośne fatum, jakie ciążyło na Beksińskich i wskazuje, co zżerało ich od środka. Tuż obok znajduje się trzecia osoba dramatu - żona i matka, to ona może powiedziałaby najwięcej. W "Beksińskich" chodzi o pewne uniwersalne prawdy. O ukazanie przyczyn toksycznych relacji i o próby wejścia w hermetycznie zamknięte dla innych światy przeżyć ludzi tak samo wrażliwych, co samotnych.

To też opowieść o tym, jak trudno jest brać w życiu odpowiedzialność za kogokolwiek i jak zaskakująco często na tę odpowiedzialność nie jesteśmy gotowi, bo nie możemy być odpowiedzialni nawet za siebie; za swoje lęki, neurozy, za rodzące się gdzieś głęboko w środku przekonanie o niesprawiedliwości, jaka kazała nam żyć w takim, a nie innym świecie. O wielu skomplikowanych emocjonalnych szantażach oraz o ich konsekwencjach. Beksińscy swoje tajemnice zabrali do grobu. Grzebałkowska analizuje pozostawione ślady. Poza życie jednak nie wychodzi, a to przecież książka także o śmierci i umieraniu w każdym możliwym aspekcie...