Wydawca: Wydawnictwo Czarne
Data wydania: 29 października 2025
Liczba stron: 216
Oprawa: miękka ze skrzydełkami
Cena det.: 46,90 zł
Tytuł recenzji: W gniewie
To książka pełna gniewu, frustracji, różnego rodzaju złości i bezsilności, a jednocześnie opowieść o silnej kobiecie, której nie złamał system wiecznej podległości i która na niepodległość – choć niewielką – się wybiła. To książka dla tych, którzy przeżywają emigranckie rozczarowania, ale również dla sytej klasy średniej, która nie zwraca uwagi na detale obok jej uporządkowanego życia. Anna Zawadzka krzyczy tu głosem socjolożki i feministki, jednocześnie doświadczając tego, co znaczy emigracyjne wyobcowanie, widzi sprawy dużo szerzej, nie tylko piętnując krwiożerczość kapitalizmu, ale przede wszystkim pokazując wszystkim jak w lustrze, że wolność to iluzja. Nie tyle można wszystko stracić, ile rzadko cokolwiek zyskać. „Gorycz” – ze znakomicie dobraną okładką, której sens autorka potem tłumaczy – jest spojrzeniem człowieka całkowicie świadomego tego, że życie to ograniczenia. To opowieść kogoś, kto miał mało, potem mniej, a później pozostał z resztkami. Zawadzkiej nie odebrano tylko jednego – jej potencjału intelektualnego. Dzięki temu ta książka nie jest tylko opowieścią o trudach emigracji i o emigracji w sensie ogólnym, lecz paradokumentalnym szkicem o tym, jakie mechanizmy uruchomiły się w świecie nierówności i które z nich te nierówności powiększają. Wszystko napisane mocnym, dosadnym językiem, bo to przecież gorycz – a pod nią skryte emocje, których inaczej nie da się wyrazić.
Moja emigracja – trwająca mniej więcej tyle czasu co autorki i nie w okresie szaleństwa covida, aczkolwiek zachorowałem na niego trzy razy właśnie w innym państwie – była bardziej romantyczna i oparta na iluzjach. Miałem – w przeciwieństwie do autorki – dość dostatnie i uporządkowane życie. Własne mieszkanie, które wciąż jest jej marzeniem, a dla mnie obecnie już czymś niemożliwym. Wyjeżdżałem z kraju nie dlatego, że jako intelektualiście nie starczało mi od pierwszego do pierwszego (nigdy takich problemów nie miałem), lecz po to, by mieszkać w kraju marzeń. To, co jednak nas łączy, to między innymi zdecydowany dystans autochtonów do przybyszy z zewnątrz i presja nauki języka kraju, w którym się przebywa. Nie wiem, które z nas – ja czy autorka – częściej słyszało: ucz się języka kraju, w którym mieszkasz. Na mnie presja była ogromna. Podobnie jak Zawadzka językowo nie jestem orłem, ale już po kilku miesiącach pojawiły się pretensje o to, że nie mówię po islandzku (część Polonii w tym kraju żyje w enklawach, w których w ogóle nie używa się tego języka, bo do niczego nie jest potrzebny).
Dlatego w tej opowieści tak bardzo podoba mi się opis projektu opracowania przez autorkę słownika języka niemieckiego dla ludzi, którzy przybywają do tego kraju – z odpowiednimi podziałami i rozdziałami. Bo o ile Zawadzka zawzięcie walczyła lingwistycznie, o tyle jeszcze intensywniej musiała walczyć o swoją godność. Nie tylko jako pracowniczki, która wykonuje pracę za najniższą krajową. Także jako osoby, która zderzyła się mentalnie z kulturą, w którą wpisane są rzeczy dla niej niepojęte. Oskarżeń jest mnóstwo: od strukturalnego rasizmu po traktowanie jej gorzej tylko z racji płci. Ale ta książka – kończąca się ostatecznie powrotem do ojczyzny – jest przede wszystkim przyjrzeniem się temu, jaki status otrzymuje osoba obca w kraju i jakie czynniki wpływają na to, że pogarda ma się dobrze, choć tak naprawdę wszyscy wokół potrafią być mili.
Jest o miłych ludziach. Ale jest też o ludzkiej podłości. Natomiast przede wszystkim o biedzie, która zamienia życie w koszmar. „Gorycz” autorka skonstruowała tak, że opowieści z życia codziennego emigrantki przeplata przemyśleniami opartymi na zdobytych już w Polsce doświadczeniach intelektualnych. I dzięki temu powstaje dynamiczna opowieść o tym, jak zachować godność w świecie uwłaczającym godności. Zaszczepiona przez dziadka miłość do ogrodnictwa pozwala Zawadzkiej zajmować się tym, co względnie lubi i w czym jest dobra lub bardzo dobra, choć często niedoceniana. Nie trafia w próżnię chwytania się jakiejkolwiek pracy, co nie daje gwarancji żadnej satysfakcji z tego, co się robi. A przede wszystkim z tego, jak się żyje.
Pisząc o emigranckich trudach dnia codziennego (które czasami są nie do wytrzymania), autorka nie oszczędza również polskiego środowiska intelektualnego, wspominając między innymi o bezpardonowej akademickiej konkurencji. Wyjeżdża z tytułową goryczą porażek zawodowych, lecz potem jej gorycz przybierze inny wymiar: przekonania o tym, że człowiek może wykorzystywać drugiego człowieka, bo świat daje mu takie możliwości. I to nie jest wcale opowieść Polki, która wyjechała zarabiać w Niemczech. To uniwersalna historia ogólnoludzkich podziałów, okrucieństwa klasizmu i tego, że przestaliśmy na siebie patrzeć z uwagą, a przyglądamy się sobie jako obiektom, które można wykorzystać albo są nam zupełnie zbędne.
W morzu niepowodzeń (choć są opisane i radosne chwile) Zawadzka szuka czułości, której nie odnajduje. Związki, które się nimi wydają, także stają się pewnego rodzaju zależnościami. Dziewczyna „z zewnątrz” nigdy nie zdobędzie miłości, ale będzie jej brakować wszystkiego – przede wszystkim elementarnego poczucia poszanowania. Nie jest jednak tak, że „Gorycz” zarysowana jest jednoznaczną, wyraźną kreską. Bardzo podoba mi się to, w jaki sposób autorka opisuje ludzką różnorodność oraz to, jak tworzą się mniej lub bardziej trwałe relacje z dala od modelu utylitarności. Bo o niej też jest tutaj bardzo dużo. O ludziach, którzy są potrzebni albo zbędni, ale zawsze są przyjezdni. Zawsze można się z nimi pożegnać bez żadnych sentymentów, bo nigdzie nie byli zapraszani. A tu będzie tych sentymentów trochę. Choćby w opisie przedmiotów, które autorka zabierała ze sobą na emigrację, a które częściowo pod wpływem różnych okoliczności nie wróciły.
To książka także o tym, że w życiu emigracyjnym myśli się bardzo wiele, ale nie wolno mówić o tym, o czym się myśli. Mam wrażenie, że to jeden z powodów, dla których powstała. Bo wreszcie można było zabrać głos. Głos odbierany albo niesłyszalny zagranicą. Głos emigranta, który nie jest ważny w absolutnie żadnym kraju, do którego on wyemigruje. Jest też dużo refleksji o potrzebie i konieczności podporządkowania się, jednakże – jak zasugerowałem na wstępie – to książka pełna buntu. Niektóre rozdziały powstawały w absolutnej złości i nie sądzę, by były redakcyjnie łagodzone w takim kierunku, by „Gorycz” nie podążała wyznaczonym sobie torem.
To w końcu opowieść o tym, dlaczego emigrujemy i dlaczego tak bardzo daliśmy się podzielić w ramach granic i narodów. Są tu etapy: od upokorzenia i strachu po przekonanie o tym, że było to doświadczenie o charakterze uniwersalnym, choć wcale nie wróciło się do kraju, w którym teraz żyje się lepiej. Bo zwłaszcza w Polsce patrzymy na siebie przez pryzmat tego, gdzie pracujemy, jakie zawody wykonujemy. W emigranckich Niemczech poza żądaniem uczenia się niemieckiego Zawadzka doświadczyła również nierówności wynikającej z czegoś zupełnie innego niż w Polsce. Dlatego to bardzo ciekawy reportaż, szkic socjologiczny i forma pamiętnika wstydu zamienionego w dumę, że wiele traumatycznych doświadczeń udało się przeżyć i zamknąć.
---
Jeśli podobała Ci się ta recenzja, możesz mnie wesprzeć TUTAJ
