Niezwykła publikacja. Pierwsze, co zwraca uwagę, to zeszyt dołączony do książki, w którym znajdziemy kilkanaście poruszających rysunków. Każdy z nich daje przerażające świadectwo zdominowanej przez strach osobowości ich twórcy. To Ryszard Apte. Rysownik, poeta, artysta… Kim byłby ten człowiek, gdyby jego obiecującego życia nie zakończyło tak nagle piekło drugiej wojny światowej, zesłanie do obozu, skrajne doświadczenia egzystencjalne i śmierć, jakiej doświadczały wtedy tysiące niewinnych ofiar? Postacie na rysunkach są przerażone i zagubione. Świat je otaczający to rzeczywistość stworzona z mrocznych symboli, rzeczywistość atakująca i grożąca. Zanim przejdzie się do lektury opowieści o życiu tego niezwykłego człowieka, poraża dramaturgia i bezpośredniość jego grafik. Zachowały się w pewnym wielickim domu, gdzie Apte ukrywał się przed nazistami. Są namacalnym dowodem tragizmu jego istnienia. Reporterzy „Gazety Wyborczej”, Piotr Głuchowski i Marcin Kowalski, do tego dowodu dołączają na poły beletryzowaną, na poły reporterską wersję biografii, jakich w tamtych czasach być może było wiele, ale nie doczekały się opowiedzenia. Głuchowski i Kowalski tak jednak opowiadają o Aptem, że nic naprawdę nie wydaje się w jego historii zamknięte. To przecież symboliczna niedokończona powieść. Nie chodzi tylko o powieść, nad którą pracował Ryszard Apte.
Biografia tego człowieka obejmuje jego dzieciństwo i młodość w przedwojennym Krakowie, gimnazjalne wzloty i upadki, fascynację malarstwem i poezją. Następnie dramaturgię wydarzeń związanych z ucieczką do Lwowa z zagarniętego przez Niemców Krakowa. Skomplikowane losy Żyda na emigracji, który o mało nie staje się człowiekiem radzieckim i ulega złudzie socjalistycznych utopii. Decyzję o powrocie. Opis życia w Wieliczce, która na krótki okres staje się dla ludności pochodzenia żydowskiego miejscem, w jakim mogą ukryć się przed nazistami. Przebieg zachodzących wówczas procesów, które z cichego prowincjonalnego miasteczka czynią miejsce, gdzie rozegra się dramat setek rodzin. Zesłanie do obozu pracy, ostatnie miesiące życia w nieludzkich warunkach, desperacką próbę ucieczki. A potem, gdy pojawia się ostatnia kropka w tej dramatycznej biografii, rozpoczyna się na nowo śledzenie tropów, które ukształtowały tę wrażliwą osobowość, jakiej nie dane było rozwinąć choćby jednego z wielu talentów.
To, co uczynili Głuchowski i Kowalski jest nie do przecenienia także dlatego, iż ocalają oni od zapomnienia biografię człowieka doświadczającego cierpienia na wszelkie możliwe sposoby i kogoś, kto z cierpieniem próbuje się mierzyć. Życie Ryszarda Aptego początkowo wydawało się przewidywalne. Sytuacja rodzinna, talenty, marzenia i plany. Wszystko wskazywało na to, iż dorasta kolejny wielki i ważny dla polskiej kultury człowiek. Ten człowiek jednak już na kilka lat przed śmiercią żył w nieustannym strachu i lękał się jedynie o to, w jaki sposób swą twórczość ocalić od zagłady, skoro zagłada jego samego była już niemal pewna. Apte jawi się jako obsesyjnie zatroskany o losy tego, co tworzy. Tylko w twórczości widzi prawdziwy sens swego istnienia, jedynie w fakcie przetrwania tego wszystkiego, co chce po sobie pozostawić. A chce pozostawić wiele – to nie tylko rysunki i poezja. Przede wszystkim powieść, nad którą zaczyna pracę i która w symboliczny sposób ma oddać zawikłane losy ludzi takich jak sam autor. Apte za wszelką cenę chce ją napisać. To człowiek zamiaru i człowiek wielkiej wewnętrznej siły oraz dyscypliny. Tylko ona pozwala mu przetrwać okres między czasem, w którym powstają dołączone do książki rysunki a ostatnimi dniami obozu pracy w Stalowej Woli. Głuchowski i Kowalski starają się oddać nastrój przerażenia Aptego. Przerażenia tym, że jego twórczość może ulec zniszczeniu. I przerażenia faktem, iż proces jej tworzenia jest tak bardzo zagrożony.
Opowieść o Ryszardzie Aptem jest jednocześnie pasjonującym studium życia społecznego przedwojennego Krakowa, Lwowa początku lat czterdziestych minionego stulecia, barwną panoramą Wieliczki czasu wojny i przejmującym świadectwem Holokaustu w południowej Polsce. Takie książki jak ta dają wiarę w to, iż można z reporterską wnikliwością i humanistycznym skupieniem opowiedzieć biografie, które ocala się od zapomnienia.
Korporacja Ha!art, 2010
KUP KSIĄŻKĘ
Rok bez powieści Tomasza Piątka rokiem straconym? Chyba tak. Bo po nieudanym „Morderstwie w La Scali” w tym roku otrzymujemy książkę przede wszystkim intrygującą. Boję się napisać, że to opowieść dobra, gdyż ogólnie należy się „Węża w kaplicy” bać. Straszy nas autor i specyficzną historiozofią (choć bliżej tej rzeczy raczej do czegoś na kształt historiozoficznej wariacji) osadzoną w czasach upadku cesarstwa austro-węgierskiego oraz latach późniejszych, i polskością, której przystawia krzywe zwierciadło do przejrzenia się, i bohaterem poszukującym, który latami poszukuje odpowiedzi na pytania o naród oraz jego pragnienia, sam będąc osobowością jakby poza narodami i poza pragnieniami tych narodów. Górska wędrówka z Jungiem? Ostatnie dni Baczyńskiego przed śmiercią inną niż była naprawdę? Dwuznaczne rozmowy z Freudem i wizyta u Göringa? Proszę bardzo, w najnowszej książce Tomasza Piątka znajdziemy to i jeszcze wiele, wiele więcej. Szaleństwem jest sam pomysł tej opowieści. Szaleńcza jest także jego realizacja. I lektura też może być szaleństwem. Gorszy, smuci, zmusza do zastanowienia nad polskością rozpatrywaną w wielu aspektach. Polskością tworzoną z narodowych mitów, archetypów, polskością drażniącą, smutną i irytującą. Taką, którą znamy, ale o której nie chce się już rozmawiać. Piątek postanawia o niej napisać. Szaleńczo.
Andreas Issli jest człowiekiem rozdartym. Tak naprawdę od dnia swoich narodzin trudno mu określić własną tożsamość. Jego rodzina to kulturowy oraz językowy tygiel i już we wspomnieniach z wczesnego dzieciństwa mężczyzna sprawia wrażenie specyficznego poligloty: „Matka po włosku, ojciec po niemiecku, a niania po polsku i do szóstego roku życia odruchowo zwracałem się po włosku do pań, po niemiecku do panów, a po polsku do wszystkiego, co miało zimny głód w oczach”. Andreas dorasta w atmosferze nieustannych pytań i wątpliwości. Dodatkowo rozpoczyna się pierwsza wojna światowa i bohater rusza na front za swym bliskim przyjacielem, Jankiem. Janek jest ucieleśnieniem wszystkiego tego, co polskie, romantyczne, ckliwe, łzawe i pompatyczne. Relacje chłopców są zatem relacjami o niezwykle skomplikowanym charakterze. Andreas poznaje polskość wiecznego cierpienia i poczucia krzywdy, ale jednocześnie polskość wyjątkową. Poznaje Janka z jego żarliwym przekonaniem o doniosłej misji Polski w dziejach całej Europy… i jest świadkiem jego śmierci, tak bardzo bezsensownej i przypadkowej, że przekonania zaszczepiane mu przez przyjaciela rozpryskują się niczym krew na podziurawionym przez broń wroga korpusie dogorywającego Janka. Etap poznawania polskości nie jest zatem u Andreasa zakończony. Bohater rusza w podróż po Europie, gdzie zgłębiając myśli filozofów, psychoanalityków i teoretyków rozwijającego się nazizmu, próbuje sam określić rolę dziejową rolę Polski i nazwać charakter Polaków, którymi z jednej strony gardzi, a z drugiej ich podziwia.
Piątek prowokuje. Nie tylko nadmiernie ozdobioną symbolami i znakami zapytania historią Andreasa, ale przede wszystkim jego poglądami. Trudno jednoznacznie powiedzieć, że bohater „Węża w kaplicy” ma poglądy. On je przejmuje od innych, przejmuje łapczywie i w dużych ilościach. Zbiera opinie sprzeczne i wewnętrznie niespójne. Radykalne i pozwalające na to, by zostawić margines niepewności dla niedopowiedzeń. Z tego, co słyszy, buduje własną teorię polskości. I z nią powraca do kraju, którego wstydzi się, boi się go, który irytuje i drażni, ale przede wszystkim fascynuje bohatera. Powrót do Polski ma być powrotem nadczłowieka. Andreas bowiem jest przekonany, że panuje nad wszystkim, co wcześniej było dla niego zagadką i zmuszało do ciągłych rozmyślań. Teraz sprawa wydaje się jasna. Ale szybko okazuje się, że w tej polskości, którą bohater gardzi i którą jest jednocześnie zafascynowany, nic tak naprawdę nie jest jasne. I uciec od niej można tylko do dalekiej Argentyny.
Zaciera się nieco przekaz tej opowieści, bo odnosi się wrażenie, iż autor chce w niej przekazać więcej niż sam jest w stanie. Tłumaczenie się z własnej twórczości na okładce książki, które zawsze mnie osobiście nieco drażni, wskazuje na to, iż „Wąż w kaplicy” ma być opowieścią kontrowersyjną i niewygodną. Nie sądzę, by Piątkowi po tej publikacji groziła emigracja jego bohatera, jednak przyznać trzeba, że to jakość dość specyficzna i że obok książki nie można przejść obojętnie. Nawet jeśli rozpraw z polskością dużego grona współczesnych polskich pisarzy ma się już dosyć. Jadowita i szaleńcza książka, ale narodowa kuracja z poczucia polskiej wyjątkowości na jej podstawie nie jest niezbędna.
Wydawnictwo W.A.B., 2010
PATRONAT MEDIALNY
Czy wobec książki z czarnym tyłkiem oklejonym plasterkami w barwach Francji można przejść obojętnie? Nie, bo to przecież nowy Mabanckou, zatem trzecia barwna i intrygująca rozprawa z zastaną rzeczywistością jednego z ciekawszych francuskojęzycznych pisarzy współczesnych. O czym będzie tym razem? O kolorach skóry, o imigracji, o absurdach Europy połączonych z absurdami Afryki. O kolonizacji i jej skutkach, o wzajemnych zależnościach napływowej ludności Europy i jej rdzennych mieszkańców. O nietolerancji i trudach życia na obczyźnie. O człowieku widzianym od strony B, strony tyłka. I jak zawsze u autora o literaturze i kulturze wysokiej, do których nawiązania znajdziemy w opowieściach prozaicznych i przyziemnych. Opowiadający o tym nie zabiera się jednak do omawiania wspomnianych problemów od dupy strony. Bynajmniej. Mabanckou tworzy prozę pozornie chaotyczną, a naprawdę niezwykle dojrzałą nie po raz pierwszy. Frontalnie atakującą. Francję, Afrykę, mentalność ludzką na obu kontynentach.
Tym razem – po Kielonku i Grégoire – poznajemy niezwykłego znawcę kobiecych pośladków i lędźwi, niejakiego Zadkologa. Refleksje nad ludzkimi zadkami bynajmniej nie są marginalne, wszak „wiedza o tyłku istnieje od zarania dziejów, od kiedy Adam i Ewa odwrócili się plecami do Stwórcy”. Bliżej Zadkologowi do Kielonka niż psychopatycznego Grégoire’a, bo i konstrukcja „Black Bazaru” przypomina nieco pierwszą wydaną w Polsce książkę autora. Bar „Śmierć kredytom” zastępuje „Jip’s”, a opowieściom zasłyszanym w dalekim Kongo idą w sukurs historie paryskich emigrantów, bo to ich życie tworzy tak naprawdę fabułę książki. Jednak „Black Bazar” to nowa jakość, nic wtórnego – prześmiewcza i ironiczna opowieść o ucieczce od tożsamości i o tym, co tę tożsamość kształtuje. Zwłaszcza w przypadku afrykańskiego emigranta, który musi odnaleźć się w nieprzyjaznej mu francuskiej stolicy.
Zadkolog stara się stać gdzieś obok życia i jego problemów. Perspektywa obserwatora wydaje się trafna, bo przecież tylko tak można opowiedzieć o problemach, z jakimi chce się on mierzyć. Bohater w bardzo szybkim tempie przystosował się do życia w nowym kraju. Szykowne stroje, dobre perfumy, butna mina i pewność siebie. Wszystko ukryte pod fikcyjną tożsamością, bo tylko afrykański szwindel dokumentami pomógł mu wydostać się z Czarnego Lądu i znaleźć szczęście we Francji. Szczęście? Zadkolog jednak nie jest człowiekiem szczęśliwym. Jego pusta kawalerka, czarny bazar, przez który przewinęło się tak wiele różnych postaci, przypomina o rozczarowaniach i smutku. Jego życiowa wybranka, Pierwotna Barwa, czarująca czarnulka, wybrała mężczyznę walącego w tam-tamy i przypominającego o dzikości kultury, jaką emigranci próbują ukryć przed cywilizowanym Zachodem. Nie dość, że go wybrała, to jeszcze zwinęła córeczkę Zadkologa i z nowym ukochanym zwiała do ojczyzny. A Zadkolog pozostał sam. Ze swoimi problemami, lękami, frustracjami. Nie pozostaje mu zatem nic innego jak o nich napisać przy założeniu, że lepiej będzie ubarwić treści tym, co opowiedzą mu inni. A opowiadają bardzo wiele. Układa się z tego historia wielowątkowa, ale przede wszystkim zaszyfrowana. Autor „African Psycho” nie ma najmniejszej ochoty na to, by tłumaczyć się ze swej twórczości, a to, o czym pisze może sobie być rozpatrywane na wiele różnych sposobów. „Może właśnie to powinien uczynić każdy artysta, zanim się przekręci. Nie pozwolić innym definiować własnej twórczości. Porozrzucać tu i tam klucze do swego dzieła, tak by zawodowe paple nie mogły zdeformować doświadczeń całego życia i mozolnej pracy”. Mabanckou na ponad dwustu stronach rozrzuca zatem tropy i klucze. Jest ich tak wiele jak wiele problemów opisują bohaterowie książki. I tym, co wyróżnia „Black Bazar” jest takie ujmowanie owych problemów, że do końca nie jesteśmy pewni, które wydają się poważne.
Chociaż pisarz po raz trzeci daje świadectwo swego niepowtarzalnego poczucia humoru i umiejętności stosowania autoironii, nie jest „Black Bazar” książką zabawną. Ta powieść dość specyficznie rozprawi się z problemem pozornego triumfu najeźdźcy i krzywdy najeżdżanego. Relacje Zadkologa ze swym sąsiadem Hipokratesem najczytelniej oddadzą zasadnicze pytanie nowej książki Mabanckou. Czy kolonizacja przyniosła Afryce wyzwolenie? Czy cywilizowany Europejczyk różni się tak naprawdę od wierzącego w gusła i zabobony Afrykanina? Dlaczego czarni kupują produkty do demurzynizacji, a niektórzy biali próbują być bardzo afrykańscy? Czy dziura budżetowa Francji nie jest tak samo wielkim problemem jak brak demokracji i poszanowania praw obywateli w Kongu? W końcu – jakim prawem dramatyczna historia Afryki i Europy ma na wieki wskazywać triumfujących i poszkodowanych? Nie sposób wypiąć tyłka i lekceważyć wszystkiego. Bo choć tyłek jest ważny i dużo mówi o człowieku, więcej powie o nim jednak jego twarz i naprawdę nie jest istotne, czy jest biała czy też czarna.
Wydawnictwo Karakter, 2010
W 2008 roku wydana została „Friszta”, znakomita powieść Petry Procházkovej, opowiadająca o losach kobiet w Afganistanie z punktu widzenia cudzoziemki, żyjącej na co dzień w kraju, w którym kobieca wolność jest pojęciem całkowicie abstrakcyjnym. Swoistym uzupełnieniem treści tamtej książki jest wydana niedawno historia Mariam Notten, której znana już polskiemu czytelnikowi Erica Fischer nadała literackie ramy i pozwoliła na to, byśmy czytając tę dramatyczną zbeletryzowaną biografię mogli obcować nie tylko ze świetnie skrojoną prozą, ale przede wszystkim poznać niezwykłą opowieść o afgańskich kobietach, o historii i społeczeństwie Afganistanu, o walce w imię wolności i o tej wolności doświadczaniu.
Malalai to imię afgańskiej bohaterki. Dziewczyna w męskim przebraniu poprowadziła do walki oddział żołnierzy, dzielnie niosąc na ich czele chorągiew. Malalai przekroczyła tym samym wszelkie umowne granice społeczne i udowodniła potęgę kobiecości, tak skrzętnie ukrywaną w Afganistanie za burką i w czterech ścianach domów całkowicie podporządkowanych mężczyznom. Nieprzypadkowo bohaterka „Wybrałam wolność” otrzymuje od swojej babki to symboliczne imię. Malalai bowiem odmieni nie tylko własne życie, ale także życie kobiet z najbliższego otoczenia, przede wszystkim swojej siostry Karim. Jej córka, Zuny będzie pierwszą, która uwolni się od fatum trzech pokoleń afgańskich kobiet. Babki Malalai, która na rękach miała krew teścia. Jej matki, Pari, szykanowanej i okrutnie traktowanej przez los, której życie było ciągłą walką o własną godność. Samej Malalai, decydującej o swoim losie i dzielnie stawiającej czoło jego przeciwnościom. „Wybrałam wolność” to zatem coś na kształt rodzinnej kroniki. Kroniki zbudowanej z biografii kobiet silnych, niezależnych i stanowczych. Takich, jakim Afganistan i kultura islamu nie są przychylne. Takich, które musiały walczyć o wszystko to, co np. Europejki uważają za oczywistość.
Trudno wskazać, jakie przestrzenie są w tej książce istotniejsze. Czy kabulskie ulice i domy, afgańskie bezdroża i niebezpieczna granica z Pakistanem, na której Malalai i jej siostra będą zmuszone postawić wszystko na jedną kartę, by przeżyć. Czy może z pozoru zupełnie inna rzeczywistość komunistycznych i uwalniających się z komunizmu Niemiec, dokąd Malalai emigruje i gdzie doświadcza wieloaspektowego zderzenia kultur i obyczajów. Bo książka Mariam Notten i Eriki Fischer to nie tylko przepełniona egzotyką i tętniąca niezwykłym życiem opowieść o afgańskich kobietach, które potępione przez społeczeństwo, próbują za wszelką cenę ratować swoją godność. To intrygujące świadectwo życia emigrantki i barwna opowieść o Niemcach oraz ich polityce względem emigrantów opisanej na przestrzeni wielu lat. „Wybrałam wolność” bezkompromisowo opowiada o bezduszności demokratycznego systemu, w którym m.in. nie traktuje się z należną czcią zmarłych, a cierpiące dzieci w szpitalach oddziela od rodziców. Nie jest bowiem czytelne i wyraźne wskazanie, iż islamska obyczajowość więzi, a europejski liberalizm uwalnia człowieka. Trudno odnaleźć się zarówno w kobiecym przeżywaniu opresyjnej rzeczywistości Afganistanu, jak i w zagubieniu pozostawionej samej sobie emigrantki w świecie przepełnionym wolnością, a jednocześnie tak niewolącym przybyszów zza dalekiej granicy.
Chociaż opowieść o swych dramatycznych losach snuje kobieta i o istocie kobiecości na styku dwóch skrajnie różnych kultur jest ta książka, mamy tutaj do czynienia przede wszystkim z celną diagnozą życia, w którym wolność rozumiana na wiele różnych sposobów jest priorytetem, dla której poświęca się właściwie wszystko. Opowieść Mariam Notten nie jest zatem o skrzywdzonej kobiecości i o odwadze, jaką wykazuje kobieta, by nie dać krzywdzić się nadal. To historia dorastania do odwagi i rzecz o trudności wyboru. Nie tylko kobiecego.
„Wybrałam wolność” dość wyraźnie od samego początku wskazuje na to, iż kobiece doświadczanie trudów życia będzie tutaj najistotniejsze. To jednak ważny głos nie tylko kobiet, lecz wszystkich, którzy w poszukiwaniu wolności podążają wyboistą ścieżką. Tak trudną do przebycia, jak trudne do przekroczenia są granice – kulturowe i mentalne. Historyczna Malalai przekracza granice. Robią to także bohaterka tej książki, jej matka i babka. Każda z nich udowadnia, iż wolność to wartość, dla której można zrobić wszystko. A Notten z Fischer robią wszystko, by tej opowieści nadać znamiona naprawdę dobrej literatury. Jedna z nich przeżyła traumatyczną drogę do wolności. Druga pomogła jej tę drogę opisać i wyrazić. Obie dały świadectwo blisko wieku doświadczeń nie tylko afgańskiej rodziny, ale i samego Afganistanu na trudnej drodze do zmian na przestrzeni wielu lat.
Wydawnictwo Czarne, 2010
„Porozmawiaj ze mną” to dość specyficzna jakość literacka. Z jednej strony książka okrutnie męcząca, bo statyczna. Z drugiej pasjonujący traktat o istocie cierpienia, samotności, o wieloletnim milczeniu i procesie mówienia będącym specyficzną formą terapii. Eduardo Mendicutti opowiada losy homoseksualisty, próbując jego ustami przemawiać z punktu widzenia pewnej grupy społecznej. Jest to zatem książka bardzo intymna, to także płomienny manifest i świadectwo trudu życia w ukryciu. Bo nawet w liberalnej współczesnej Hiszpanii życie ludzi o homoseksualnej orientacji może być ciężkie, a nade wszystko zbyt silnie spowite jest zasłoną milczenia.
Wspominam o milczeniu, bo to ono będzie tutaj przeciwwagą do opowieści snutych przez Nerczana. Mężczyzna przeżył już prawie całe swoje życie i obecnie jest chodzącą legendą prowincjonalnego miasteczka La Algaida. Nerczan mówi, wciąż mówi, ustawicznie wyrzuca z siebie słowa i buduje z nich opowieść obejmującą wiele lat jego przepełnionego rozczarowaniami i kompleksami życia. Bohater tak długo milczał i nosił w sobie wszystko, o czym teraz opowiada, że nie sposób zamknąć mu ust. Symboliczna jest też rola ulicy, jakiej ma zostać nadane imię Nerczana. Ulica do tej pory była Ulicą Milczenia. Zmiana ma być nie tyle zaskakująca, co przede wszystkim rewolucyjna. Bo to, co ukrywa się w sercu bohatera i każe mu wciąż opowiadać, to cała masa kumulowanych przez lata emocji. Mendicutti jak na hiszpańskiego pisarza przystało opisuje wszystko tak naprawdę w ciepłych barwach, jest w jego książce mnóstwo energii i jest to opowieść dynamiczna, chwilami przepełniona witalizmem i pozytywną mocą. Za tym wszystkim kryje się jednak wiele mroku i to, co mroczne wydaje się w tej historii dużo ważniejsze.
Przede wszystkim fakt, iż niemym słuchaczem Nerczana jest jego niepełnosprawna siostra, Antonia. Brat czule się nią opiekuje, ale z czasem dostrzec można, iż mycie, przebieranie, karmienie i oferowanie Antonii swojego towarzystwa jest dla Nerczana męczące i wyzwala w nim szereg negatywnych odczuć. Gorycz bohatera to nie tylko gorycz starszego homoseksualisty, który przez całe życie pracował jako manikiurzysta i wciąż był komuś podległy i od kogoś zależny. Opowieści Mendicuttiego wskażą całą gamę emocjonalnych zależności między Nerczanem a jego siostrą, opiszą skomplikowane losy rodzinne obojga, zwrócą uwagę przede wszystkim na trudne relacje syna i ojca, nie mogącego się pogodzić z tym, iż Nerczan kocha inaczej.
Czy bohater „Porozmawiaj ze mną” naprawdę kocha inaczej? Czy jest to książka o opresyjnym charakterze homoseksualizmu i o tym, jakie komplikacje w życiu niesie? Nie powinno się niepotrzebnie etykietować tej powieści, bo w gruncie rzeczy Mendicutti pisze przede wszystkim o mentalności prowincjonalnej Hiszpanii i o zmianach, jakie w tej mentalności przynosi upływ czasu. Nerczan barwnie opowiada nie tylko o sobie, ale o specyficznych ludziach, którzy stanęli na jego drodze. Całe życie bohatera jest bowiem specyficzne, a istotą jego opowieści jest wskazanie, co przyczyniło się do tego, iż mężczyzna jest, jaki jest.
Wspomniałem na wstępie o statyczności tej książki i jest to jej zasadnicza wada. Opowieści w gruncie rzeczy pełne pasji po jakimś czasie przestają być pasjonujące. To, co powoduje, iż czyta się mimo wszystko tę powieść nadal, to język balansujący gdzieś na granicy patosu i groteski. Język zanurzony we wrzącym nurcie codziennego życia, pełen potocznego i kolokwialnego słownictwa sąsiadującego z symboliką miejsc, ludzi oraz zdarzeń zapisywanych za pomocą wieloznacznych słów. Trudność w odbiorze powieści Mendicuttiego może polegać także na tym, iż w gruncie rzeczy sam Nerczan staje się męczący i przewidywalny. Jego tożsamość buduje kilkadziesiąt pierwszych stron. Kolejne są już wtórne, prawie wszystko na temat nieszczęsnego gaduły już wiemy, odbieramy jego monologi jako zwyczajnie przegadane i irytujące. Ale przecież ta książka rości sobie prawo do tego, by opowiadać o życiu naprawdę. Zaś naprawdę może ono być czasem nie do zniesienia tak jak Nerczan i jego historie.
Wydawnictwo MUZA, 2010
PATRONAT MEDIALNY
Jeśli ktoś odnosi wrażenie, iż polska literatura współczesna głównie kreuje nową rzeczywistość zamiast ją imitować, winien niezwłocznie sięgnąć po interesujący debiut Marty Szarejko. „Nie ma o czym mówić” to zbiór epickich „podsłuchańców”, w których autorka odwzorowuje nie tylko świat, ale przede wszystkim język, jakim można o tym świecie opowiadać. Cyganka opowiadająca sny, przezroczysty Jerry, Jan ogarnięty manią sprzątania i porządkowania, warszawski mafiozo Don Ivo czy Marzenka z autobusu linii 106 to tylko niektórzy bohaterowie tej barwnej opowieści rozpisanej na wiele głosów. Szarejko nie buduje fabuły, ona przede wszystkim oddaje głos tym, którzy takie fabuły tworzą. Otrzymujemy polifoniczny pamiętnik neurotyków, samotników, osaczonych i zagubionych, kochających, tęskniących i pragnących szczęścia. Ważne jest, że ta książka pozwala mówić wszystkim tym, którzy na co dzień głosu nie mają, a ich losy obchodzą nas w takim samym stopniu jak migające na ekranie telewizora wieści o nieszczęściach i euforiach przeżywanych przez kogoś tam i gdzieś tam.
„Nie ma o czym mówić” jest zbiorem opowieści niespełnionych. Zbiorem, w którym nie liczy się finał opowiadanej historii, a sam proces jej opowiadania. U Szarejko „dziać się” oznacza „żyć”. Naznaczone frustracjami i osobistymi tragediami historie budują specyficzną językową wieżę Babel. Porozumienia między tymi, którym Szarejko oddaje głos nie ma, ale nie chodzi o porozumienie – wszak łączy ich wiele, ale tak naprawdę dzieli jeszcze więcej. W tych specyficznych narracjach prawdopodobnie chodzi o zaakcentowanie napięcia, jakie rodzi się pośród słów tak nieumiejętnie próbujących nazwać ludzkie przeżycia. Ludzie, którym autorka oddaje głos, to życiowi outsiderzy, a także ludzie zależni od innych. Nieprzypadkowo luźne historie zamieniają się potem w specyficzny raport z miejsca, w którym nieporadni podporządkowani są innym, a ich opiekunowie niekoniecznie dają poczucie pewności i bezpieczeństwa. Świat z „Nie ma o czym mówić” to pensjonat wiecznej udręki, w którym żyć nie sposób, ale poza który także wyjść się nie da. To opowieść o pułapkach, jakie zastawiamy sobie sami na siebie i o niemożności wydostania się z opresji. Jednocześnie to książka o tym, w jaki sposób można szukać drogi ucieczki. Większość bohaterów tego zbiorku bowiem to ludzie wędrujący i poszukujący. W tym znaczeniu zatem autorka opowiada o drodze do spełnienia, na której świat stawia coraz więcej przeszkód.
Marta Szarejko w swej debiutanckiej książce przemierza rozmaite przestrzenie. Bary, dworce, kawiarnie, ulice. W przestrzeniach tych rozgrywają się jej gry słowne. Bo „Nie ma o czym mówić” to także specyficzna układanka słów, kwestionujących wzajemnie swoje znaczenie i uzupełniających się. To słowa na wolności w świecie, w którym wolność jest tylko pozorna. Dzięki temu prozatorskie formy wypełniające książkę są jednocześnie w większości czymś na kształt poetyckich etiud. Przecież nie sztuką jest po prostu opowiadać, trzeba w tych opowieściach ukryć coś niepowtarzalnego. Z pewnością jeśli chodzi o debiut Marty Szarejko jest o czym mówić i mówić warto, bo to niezwykłe świadectwo tego, jak bardzo lojalna wobec życia może być proza i jak jednocześnie potrafi o tym życiu opowiadać w sposób symboliczny.
Wydawnictwo AMEA, 2010
Makabra, czarny humor, mroczna groteska – wszystko wisi już w powietrzu, kiedy czytamy tytuł jednej z ciekawszych, w moim odczuciu, pozycji polskiej literatury współczesnej tego roku. Agnieszka Szygenda poruszać się będzie po obszarze poznawanym już na różne sposoby. Mało kto jednak potrafi pisać o zagadkach człowieczeństwa w tak misterny i pasjonujący sposób. Bo ile tak naprawdę możemy powiedzieć o drugim człowieku? Na podstawie czego go sądzić? Tego, co robi, tego, jak żyje czy tego, co myśli? Czy jakakolwiek droga poznania jest możliwa, kiedy ze wszelkimi motywacjami do działania, emocjami i uczuciami jest się zmiennym i nieprzewidywalnym? Może właściwie o tym, kim jest człowiek i kim się staje najlepiej opowiedzieć używając przerażających z pozoru, ale bardzo trafnych środków przekazu, jakimi operuje autorka „Kupię rękę”? Rzadko spotykane połączenie rzeczowości i niedopowiedzeń, tragedii i czarnej komedii, powieści obyczajowej i psychologicznej – taka jest nowa powieść Agnieszki Szygendy. Wyrafinowana. Subtelna. Jednocześnie bezkompromisowa i szalona. Prawdziwa jak samo życie.
Wszystko zaczyna się od makabrycznego pomysłu głównego bohatera książki, Olgierda Szczepankiewicza. Mężczyzna, wiedziony jakimś trudnym do określenia impulsem, postanawia dać w Internecie ogłoszenie o treści z tytułu książki. Szybko przekonuje się, iż rękę można kupić w dość specyficzny sposób, albowiem pewien student wystawia ją na aukcji z możliwością wykonania na niej tatuażu reklamowego, który widoczny będzie przez pół roku. Olgierd kupuje nie tylko miejsce na skórze Tomka, ale i w pewien sposób jego samego. Okaże się bowiem, iż to, co student musi sobie wytatuować, przekracza granice jego wyobraźni i staje się źródłem opresji. Bohater Szyngendy szybko zdobywa kolejne „ciała” i każe wykonać kolejne zlecenia, a w krótkim czasie trafia także na oferowane w miłosnym uniesieniu ciało Igi, która niczego nieświadoma, postanawia dać wyraz swemu oddaniu i miłości, inicjując kolejną nietypową aukcję internetową.
„Kupię rękę” wieloaspektowo porusza problem kupna i sprzedaży. Olgierd jest przekonany, że dzięki pieniądzom i wpływom można kupić każdego. Kupuje ludzi i ich ciała, każąc tatuować na nich to, co jemu samemu od dzieciństwa spędza sen z powiek. Mężczyzna podejmuje ryzykowne próby uwolnienia się od duchowych cierpień i skazania na nie innych, nad którymi – jak mniema – będzie mieć teraz pełną kontrolę. A przecież wciąż kontrolowany, krytykowany i sztorcowany syn nauczycieli od zawsze był na cenzurowanym, zawsze znajdował się w szkole, gdzie czuł się uczniakiem mimo tego, iż w szkolnych murach przebywał tylko w określonym czasie. Olgierd to osobowość zakompleksiona i nieszczęśliwa. Osobowość pragnąca dominować w rewanżu, bo przecież przez całe życie ktoś dominował nad nim. Surowi rodzice, patrzący wciąż na ręce teść i świadomość, że wieczna praca oraz staranie się nigdy nie były doceniane. Olgierd nie spełnia się ani w roli syna, ani ojca, ani męża. Przepełniony goryczą, staje się coraz bardziej cyniczny i okrutny. A przynajmniej za takiego chce uchodzić, bo to jego broń przed światem. Okrucieństwo skazywania ludzi na tatuaże-stygmaty idzie w parze z głęboko wrytym w psychikę przekonaniem Olgierda o własnej niedoskonałości. Dotychczas kontrolowany, sam chce kontrolować, sam wyznaczać granice i decydować o cudzym losie. Odrzuca bliskość żony i syna, odpycha od siebie jakiekolwiek ciepłe uczucia. Gra z wykupionymi przez Internet ciałami w specyficzną grę, ale jej finału nie jest w stanie przewidzieć…
Agnieszka Szygenda próbuje także dać kilka odpowiedzi na pytanie o to, co znaczy sprzedać się w życiu. Jakie motywacje kierują ludźmi decydującymi się na podległość wobec Olgierda? W jaki sposób dobrowolnie sprzedający się chcą osiągnąć zaplanowane cele? Czy decyzje Tomka i Igi to jedynie wymysły chwili? I co tak naprawdę za nimi stoi? „Kupię rękę” to dwuznaczna powieść o specyficznej prostytucji. O tym, iż własna godność i poczucie bezpieczeństwa mogą zostać zachwiane podczas przerażającej transakcji sprzedaży. I w tym znaczeniu drugoplanowe postacie z tej książki są tak samo ważne jak Olgierd, jego frustracje, lęki i kompleksy. Tym bardziej, że kupiona ręka okaże się w krytycznym momencie bardzo potrzebna i jej wyciągnięcie może być na wagę złota.
Szygenda zaskakująco dojrzale pisze o tym, w jaki sposób ludzie maskują swe słabości i co nimi kieruje, by tak naprawdę nie okazywać się słabymi. Autorka pochyla się nad cierpieniami pojedynczego człowieka, tworząc jednocześnie barwny kolaż emocji i zdarzeń, które pokazują, jak cierpią pewne grupy społeczne. To także opowieść o sile rodziny i jej pojednawczej roli. Dramatyczna i chwilami mocno kontrowersyjna książka Agnieszki Szygendy jest niesamowicie przejmującą opowieścią o życiowych wyborach i ich konsekwencjach.
Ja kupuję jej literacką rękę ze wszystkimi tego mrocznymi konsekwencjami. A ty?
Wydawnictwo Bliskie, 2010
Niezwykła publikacja. Pierwsze, co zwraca uwagę, to zeszyt dołączony do książki, w którym znajdziemy kilkanaście poruszających rysunków. Każdy z nich daje przerażające świadectwo zdominowanej przez strach osobowości ich twórcy. To Ryszard Apte. Rysownik, poeta, artysta… Kim byłby ten człowiek, gdyby jego obiecującego życia nie zakończyło tak nagle piekło drugiej wojny światowej, zesłanie do obozu, skrajne doświadczenia egzystencjalne i śmierć, jakiej doświadczały wtedy tysiące niewinnych ofiar? Postacie na rysunkach są przerażone i zagubione. Świat je otaczający to rzeczywistość stworzona z mrocznych symboli, rzeczywistość atakująca i grożąca. Zanim przejdzie się do lektury opowieści o życiu tego niezwykłego człowieka, poraża dramaturgia i bezpośredniość jego grafik. Zachowały się w pewnym wielickim domu, gdzie Apte ukrywał się przed nazistami. Są namacalnym dowodem tragizmu jego istnienia. Reporterzy „Gazety Wyborczej”, Piotr Głuchowski i Marcin Kowalski, do tego dowodu dołączają na poły beletryzowaną, na poły reporterską wersję biografii, jakich w tamtych czasach być może było wiele, ale nie doczekały się opowiedzenia. Głuchowski i Kowalski tak jednak opowiadają o Aptem, że nic naprawdę nie wydaje się w jego historii zamknięte. To przecież symboliczna niedokończona powieść. Nie chodzi tylko o powieść, nad którą pracował Ryszard Apte. 
