„Nie jesteśmy tu dla przyjemności” Nina Lykke

 

Wydawca: Wydawnictwo Pauza

Data wydania: 16 kwietnia 2025

Przekład: Karolina Drozdowska

Liczba stron: 304

Oprawa: miękka

Cena det.: 49,90 zł

Tytuł recenzji: Fantazje o pisaniu

 

Jedna z bohaterek książki Stephena Kinga „Znalezione nie kradzione” wypowiada następujące słowa: „Dobry pisarz nie tworzy wydarzeń, ale obserwuje ich przebieg, a potem opisuje, co zobaczył”. Przypomniał mi się ten cytat, albowiem w książce Niny Lykke każdy fragment tego zdania podlegać może interesującej analizie. I grotesce, którą norweska autorka operuje tak świetnie, że jest to znakomita słodko-gorzka narracja nie tylko mogąca zainteresować kasowych autorów, ale również tych, którzy wielokrotnie zaliczyli klapy wydawnicze. Jednakże to powieść głównie dla czytających i o tym, co decydują się czytać pod wpływem silnych impulsów. Wracając zatem do cytatu: Nina Lykke, po pierwsze, fantazjować będzie o tym, co to znaczy dobry pisarz. Główny bohater tej powieści napisał jedną dobrą – bo tak uznał norweski świat wydawniczy i czytelniczy – książkę. A teraz przygląda się z dystansem i ironią sukcesom innych. Po drugie, tworzenie wydarzeń to nieodłączny element narracji z interesującą fabułą. Tylko co w dzisiejszym świecie interesuje nas bardziej? Jak najlepiej napisana historia czy wizualizacje różnych historii, na przykład wystawy typu performance? Po trzecie, co to znaczy właściwa obserwacja zdarzeń, które toczą się wokół nas, obok nas, a poniekąd w nas samych? I na koniec: naprawdę opisujemy to, co zobaczyliśmy? A co takiego dokładnie ujrzeliśmy? I jak ograniczony zakres narzędzi opisu pozwala nam na to, by się go podjąć?

„Nie jesteśmy tu dla przyjemności” to wartka i pełna gorzkich refleksji o współczesnym świecie historia starzejącego się pisarza, który przypadkowo zostaje zaproszony na festiwal literacki, a tam czeka go konfrontacja z własnymi demonami uosobionymi przez dwójkę ludzi, którzy śmieli być lepsi od niego. W bardzo wielu znaczeniach. Knut uważa bowiem, że już dawno zatracił rozeznanie w tym, o czym dzisiaj ludzie chcą pisać. Jest archaiczny nie tylko w tym, jak myśli o literaturze, jej tworzeniu i odbiorze. Jest jednocześnie zgorzkniały z powodu przekonania o wielorakich wtórnościach. Bo dla niego norweski rynek literacki jest coraz bardziej bolesną patologią nie tylko dlatego, że go odrzucił. Choć akurat i odrzucenie Knut odbiera bardzo emocjonalnie. Bo Lykke pisze także świetną powieść obyczajową o odtrąceniach: synów przez ojców w dwóch pokoleniach, jednego przyjaciela przez drugiego – i jedynego – dla którego zawsze najważniejszy jest kochanek, czy kobiet w znaczącym stopniu degradujących życie bohatera po rozstaniu z nim. „Wyschnięta łupina człowieka” – ta konstatacja na temat Knuta mogłaby nadać tej powieści niezwykle smutny wydźwięk. Ale nic takiego się nie dzieje. Lykke dobrze się bawi, próbując sugerować nam, kogo i w jaki sposób wykorzystuje literatura. A sama tworzy powieść na kilku poziomach dyskusyjną i prowokującą do wielu różnych rodzajów odbioru. Bo czy pisanie ma być kroniką świata, czy też może przepełnioną introwertyzmem opowieścią o tym, jak każdy z nas z osobna ten świat widzi?

Pytanie o to, czy literatura ma być odwzorowywaniem świata, czy fantazją na jego temat, zadawano już wielokrotnie, ale dla mnie najciekawiej rozważania te brzmiały w dusznej prozie sudańskiego autora „Łowcy larw”, Amira Tadż as-Sirra. Może dlatego, że najmroczniej pisał o mistyfikacjach tej drugiej. Może z tego powodu, że jego książka jest absolutnym antidotum na powieść Niny Lykke stworzoną przede wszystkim dzięki przewrotnej i przekomicznej ironii. Bo kiedy przy „Łowcach larw” się płacze, przy „Nie jesteśmy tu dla przyjemności” raczej śmiejemy się z prezentowanego dysonansu między tym, w jaki sposób literatura kopiuje rzeczywistość, a tym, w jaki sposób o niej fantazjuje. I przede wszystkim: dla kogo to robi. Bohater tej książki jest konfrontacyjny i kontestacyjny. Jednocześnie pozostawiony samemu sobie – na przykład w opowieści o posądzeniach o byciu seksualnym agresorem, który usiłuje bronić swoich zachowań, analizując obrzydliwość seksualizacji świata, która stała się wręcz towarem. Jednocześnie Knut przez cały czas zadaje sobie pytania o to, na czym polega konfrontacyjność literatury i życia i czy to tak rzeczywiście ma zawsze wyglądać – jak konfrontacja. Myśli o tym, do czego mają prawo autorki i autorzy, ale również na temat tego, czy istnieją granice ich literackich fantazji. Czy literatura pisana przez ludzi i dla ludzi może krzywdzić ich wszystkich? Jednocześnie: czy te rozważania nie są zbanalizowane przezabawną i tragikomiczną sceną, w której nastolatki usiłują przeprowadzić rozmowę z Knutem o jego książce, której nie czytały?

Nina Lykke dba o dynamikę, choć w zasadzie niewiele się tu dzieje. Sama jednak jazda pociągiem może wydać się atrakcyjna literacko. Szczególnie gdy weźmiemy pod uwagę, co się dzieje w drodze powrotnej. Świetna jest figura „Autorki od Autofikcji”, znakomitej antagonistki głównego bohatera. Zwłaszcza że w niejednej scenie Knut jest antagonistą samego siebie. Sporo tu ciekawych spostrzeżeń na temat norweskiego rynku książki, ale i w Polsce to powieść bardzo aktualna, kiedy stawia się pytania o rolę autora, wydawcy, dystrybutora i czytelnika (recenzenta generalnie nie umieszcza się w głównym nurcie dyskusji). „Nie jesteśmy tu dla przyjemności” to opowieść o tym, że tworzenie może być przejawem ekstrawertyzmu, jak i całkowitego introwertyzmu. Za każdym razem może być jednak manipulacją. Przemawiająca u Lykke na pisarskim zgromadzeniu norweska ministerka kultury grzmi, że oczekuje pisania literatury przekraczającej granice. Autorka stara się opowiedzieć kameralną historię zdegradowanego przez życie i rozpaczliwie potrzebującego przynależności pisarza, który przekracza swoje własne granice. Mężczyzny o zdeprecjonowanej męskości, trochę mizogina, trochę niespełnionego romantyka, dla którego czas na miłość zdecydowanie przeminął. Czy dzięki temu przełamie impas twórczy i spojrzy na świat inaczej?

A może to jeszcze bardziej przewrotna powieść, bo próbująca stawiać pytania o to, jakie granice chce przekraczać czytelnik, kiedy oddaje się lekturze? Co elektryzuje dzisiejszego odbiorcę literatury? W jaki sposób dziś książka kształtuje umysły tych, którym uwagę i czas wiecznie odbierają elektroniczne gadżety pełne pustki? Lykke ma też ten niepowtarzalny styl, który powoduje, że retrospekcje oraz czas teraźniejszy łączą się w bardzo atrakcyjny dla odbiorców sposób. Po „Ostatnim stadium” udowadnia również, że jest mistrzynią portretowania wyrazistych postaci. Ta książka jednak spowodowała, że jako autor czterech wydawniczych niewypałów czytałem ją z wypiekami na twarzy. Jednocześnie zaś ze świadomością, że napisano już tak wiele, ale wciąż trudno jest określić, czym jest pisanie i jaką terapeutyczną funkcję mają dwa procesy – tworzenie literatury oraz jej odbiór.

„Wybrzeże Chicago” Stuart Dybek

 

Wydawca: Wydawnictwo Księgarnia Akademicka

Data wydania: 28 stycznia 2025

Liczba stron: 172

Oprawa: miękka

 Cena det.: 40 zł

Tytuł recenzji: Miasto różnorodności

 

Czego się spodziewałem? Typowej narracji emigranta, który zderza swoje doświadczenia z życiem na obczyźnie, eksponując własne „ja” w każdym rozdziale, o ile nie w każdym akapicie. Przeczytałem takich książek wiele, większość mnie znudziła. „Wybrzeże Chicago” pochłonąłem od razu nie tylko ze względu na skondensowaną formę. To oczywiście opowieść o tkance miejskiej – wielowymiarowa i portretująca Chicago trochę jak labirynt, z którego bohaterowie próbują znaleźć wyjście, a także przestrzeń, gdzie czuliby się naprawdę wolni i spełnieni. Tymczasem zaprezentowane tu spektrum postaci jest tak interesujące, że odnosiłem wrażenie, iż ci ludzie wiedzą o sobie dużo mniej niż sam główny bohater. Młodziutki, lecz wrażliwy obserwator, który jest specyficznym kolekcjonerem. Miasto sportretowane jest emocjami, rozmaitymi zachowaniami, sytuacjami, w których narrator niekoniecznie bierze udział, lecz się im przygląda. Wszystko w bardzo zmiennej i przechodzącej w różne rejestry narracji – jest poetycko, bywa brutalnie. Jest język wręcz z klasycznej powieści dojrzałego realizmu, jest także styl reportażowy. A w tym wszystkim szeroko pojęta różnorodność. Głównie w obserwowaniu, jak ludzie z różnym doświadczeniem życiowym odnajdują się w nowej ojczyźnie. W nowym wielkim mieście, po którym można spacerować, ale gdzie też jeździ się pociągami z jednego punktu do drugiego, a w nich… można odkryć zupełnie nowe historie.

Stuart Dybek zaczyna jednak od przestrzeni najważniejszej dla niego samego. Dziecko obserwuje sojusze, konfrontacje, wymiany zdań, a także nietuzinkowe zachowania członków najbliższej rodziny. Bardzo ciekawa jest postać seniora: zdeterminowany, żeby żyć, i straumatyzowany polskimi doświadczeniami wojennymi jest najbardziej charyzmatycznym członkiem rodziny. Jest również matka – punkt odniesienia dla wszystkiego. To ta kobieta wypowiada znamienne słowa: „W domu nie ma miejsca na uprzedzenia”. I choć bywają konflikty, a Dybek z literacką precyzją pokazuje, że dorastał wśród bardzo różnych od siebie ludzi, dom jest tu zdecydowanie punktem wyjścia. Takiego prawdziwego, z którego nasz bohater potem wychodzi na ulice Chicago i podgląda, podsłuchuje.

Jest w tej książce bardzo wiele plastycznych zdań, które wizualizują każdy detal. Podkreślana jest również specyficzna wrażliwość dorastającego młodzieńca – wyczulonego na piękno w prozie życia. Opisując ludzi, których spotyka na swojej drodze, narrator usiłuje oddać stopień ich przynależności do miejsca, gdzie żyją. Sam jest zawieszony między tą sielankową wręcz przestrzenią domu rodzinnego, w którym mimo różnorodności zawsze dążono do kompromisów „Wybrzeże Chicago” w pewnym momencie zamienia się w zbiór scen, w którym najważniejsze jest to, co czyni tę prozę tak wyborną: smaki, zapachy, dźwięki, wrażliwość na sposób mówienia innych, przyglądanie się ich relacjom. Są tu ludzie spotkani przypadkowo, ale także koledzy z podwórka, amerykańscy ziomale, młodzi bohaterowie niejednokrotnie doświadczeni przez amerykański wymiar sprawiedliwości, który daje wybór: więzienie albo… nabór do wojska, by walczyć w wymyślonej na potrzeby propagandowe ważnej dla USA wojnie na drugim końcu świata.

Tu należy dodać – i to jest niesamowite, biorąc pod uwagę, jak barwna w detalach jest ta książka – że opowieści sięgają lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych minionego stulecia. Mamy do czynienia nie tylko z ludźmi, którym problemy stwarza coś tak fundamentalnego jak nieznajomość języka angielskiego. Są tu polscy emigranci, którzy wyjechali z Polski naznaczonej konfliktami zbrojnymi. Z Polski, z której w tamtym czasie uciekał, kto mógł. Natomiast narracja Dybka nie jest poświęcona asymilacji sensu stricto, choć oczywiście opowiada o nowym i oswajanym świecie. To książka o tym, co można zobaczyć w ogromnym mieście w innym kraju, jeśli tylko ma się szeroko otwarte oczy. A raczej zdolność do tego, by nie tylko zrelacjonować jakąś sytuację, lecz również dodać do niej własne fantazje. Dzięki temu każdy akapit tej krótkiej książki żyje i mam wrażenie, że w takiej formule można by ją było czytać dużo dłużej.

Stuart Dybek nawiązuje także do tego, co zawsze w jakiś konkretny sposób kształtuje ludzką tożsamość. Będą tu wspominane dziedziny sztuki takie jak muzyka (także muzyka ulicy), taniec czy film. W jednym miejscu pojawi się też mój ukochany Hopper. Dybek doskonale wie, w jaki sposób pokazywać miejsca i ludzi z artystyczną wrażliwością na to, co ich może łączyć. Poza tym jest to barwna kronika tego, w jaki sposób ludzkie indywidualności wpływają na zróżnicowanie miasta – także w tamtym czasie kształtującego się, tworzącego własną tożsamość.

Zatrzymujemy się na chwilę przy ludziach, którzy nie powinni nas zatrzymywać, a jednak znajdują miejsce w wyobraźni. Matka dbająca o poprawność polszczyzny. Dziewczyna, która od czasu przybycia do USA śmieje się przez sen. Kobieta mdlejąca w kościele. Dilerzy i członkowie gangów znajdujący się na swych życiowych równiach pochyłych. W tym wszystkim chłopiec stający się mężczyzną. Młody Polak skonfrontowany z amerykańską mentalnością. Tylko że to nie przebiega w żaden przewidywalny sposób. Stuart Dybuk stawia na sceny. Niektóre z nich są nawet filmowe. Tutaj liczy się detal, reszta wielokrotnie odsuwa się na dalszy plan. To przecież opowieść o mieście, jednakże jego topografia jest gdzieś na marginesie.

Przyjaciel narratora wypowiada zdanie: „Widzę piękno”. Ja w tej książce widzę nietuzinkowo ukazaną różnorodność. Jestem przekonany, że to materiał na dłuższą powieść, lecz jednocześnie rozumiem zamysł twórczy. To ma być w pewnym sensie skrócona wersja miejskiej odysei. Taka, która koncentruje się na relacjach międzyludzkich albo pokazuje, co miasto robi z ludźmi, jacy się stali, mieszkając właśnie w tym mieście. Dybek świadomie włącza tutaj Historię, by pokazać status i sens tego, co jest teraz. To nie jest opowieść skoncentrowana na tym, że trudnością i jednocześnie łatwością jest życie w zróżnicowaniu nowego kraju. Ludzie, zwłaszcza członkowie rodziny bohatera, zabrali za ocean bagaż życiowych doświadczeń, ale młody narrator zdaje się wybierać z niego to, co najcenniejsze. Tu cenne są chevrolet czy zbieranie kapsli. Jest miejsce na napisanie o tym, że z zasobu doświadczeń rodzinnych można niczego nie zabrać, a wręcz hodować w sobie uprzedzenia i nienawiść. Jest także sporo tragikomizmu, jak opowieść o człowieku, który w chłodni znajduje martwą dziewczynę. Jedno jest pewne: miasto jest tu punktem wyjścia dla rozważań o skomplikowanych ludzkich losach. Ale też swoistym fundamentem po prostu pięknie napisanej prozy. Nie do końca wspomnieniowej. Nie do końca także bliskiej powieściowej linearności, gdyż jak wspomniałem, autor stawia na eksponowanie scen. Zadaniem czytelnika jest połączenie wszystkiego w całość. Jeszcze jedno jest pewne: to książka mnogości, przypominająca literacki kalejdoskop. Gdyby Chicago miało prawdziwe serce, biłoby ono dużo szybciej niż serca jego mieszkańców. A może jednak je ma?