„Pół życia” Mats Strandberg

Wydawca: Marginesy

Data wydania: 18 lipca 2018

Liczba stron: 304

Przekład: Justyna Czechowska

Oprawa: miękka

Cena det.: 34,90 zł

Tytuł recenzji: Historia tajemnic

Ponieważ „Przeklęty prom” swego czasu przepłynął gdzieś obok mnie, to moje pierwsze spotkanie z Matsem Strandbergiem i jego powieścią obyczajową, co do której można mieć kilka zastrzeżeń. Po pierwsze: za długo skrywa zawarty w niej ładunek emocjonalny. Zakładam, że tak miało być, jednak „Pół życia” właśnie do połowy jest książką dość nijaką i wymagającą naprawdę dużej dozy determinacji, by brnąć w nią dalej. Co jednak warto robić, ale Strandberg nie proponuje powieści dla niecierpliwego czytelnika. Po drugie: nie tyle zaskakująca, ile zupełnie nieprzystająca do już zaprezentowanych dramatów jest nietypowa wolta w zakończeniu. To tak, jakby statyczna w dużej mierze książka miała skończyć się sporym przytupem. Niestety, pozostaje po nim tylko głuchy odgłos i uważam, że autor po prostu psuje tę powieść w taki właśnie sposób. Co poza tym? „Pół życia” to kolejna – aby wspomnieć tylko niedawno wydany w Polsce „Spadek” norweskiej pisarki Vigdis Hjort – skandynawska powieść realistyczna brutalnie odsłaniająca hipokryzję codziennego życia mieszkańców Północy uwikłanych w toksyczne związki albo przemilczenia niesione ze sobą latami. A wszystko dla dobra publicznego i tak zwanej opinii. Strandberg sięga do lat pięćdziesiątych minionego stulecia, by prześledzić skomplikowany związek emocjonalny trójki bohaterów i wskazać, jak fasadowe życie można wieść, umacniając się w pozorach i tkwiąc w męczących kłamstwach. Oczywiście to nie jest takie proste, nie będzie tu – jak u Hjorth – żadnych jednoznacznych deklaracji autorskich, żadnego oceniania ani nawet próby sugerowania, co powinno toczyć się inaczej, w jaki sposób bohaterowie naprawdę powinni żyć. Odnoszę wrażenie, że bazowanie na pozorach sielskiego życia w skandynawskich rodzinach to już tendencja stała w literaturze tamtego regionu. Czy coś niepokojącego dzieje się w północnych domach, czy też jest to po prostu modny trend, w który Mats Strandberg wpisuje się tą powieścią?

Nie na ten temat myśli się podczas lektury. W dość ograny sposób – pamiętnik nieżyjącej czytany przez kogoś z bliskiej rodziny – poznajemy bardzo skomplikowaną historię ludzkiego zniewolenia. To opowieść mocno oddziałująca na wyobraźnię, albowiem dotycząca całego życia kogoś, kto z tym życiem się pogodził. Kogoś, kto czynił kroki, by odnaleźć choć namiastkę wolności w specyficznym związku, ale też kogoś, kto ten związek z kilku powodów gloryfikował. „Pół życia” to opowieść o życiowych kłamstwach, o rodzinnym wstydzie i o tym, jak niewiele możemy o sobie wiedzieć, choć jesteśmy dla siebie najbliżsi, najsilniej odczuwamy emocje drugiej osoby. Bohaterka powieści dowiaduje się o wielu sprawach za późno i dochodzi do wniosku, że wcześniej była zbyt oddalona i skupiona na sobie, by zauważyć rodzinny dramat, zrozumieć jego istotę, zmierzyć się za życia bliskiej osoby z jej wyobcowaniem i specyficznym rodzajem harmonii. Kontakt z pamiętnikiem będzie okazją do tego, by przeanalizować status własnej egzystencji, wejść w dialog z trudnymi emocjami i być może obudzić się, zacząć żyć naprawdę.

Ale o samej fabule powieści Strandberga nie można napisać zbyt wiele, bo to jedna z takich książek, do których musimy wejść w zaskoczeniu, oswoić się z niewyobrażalnym, zdefiniować swoją własną bezradność i zdecydować, komu z bohaterów współczujemy najbardziej. Prawdopodobnie nie będzie to Jessica, jeśli pozna się ją lepiej w pierwszej, mocno nużącej części tej książki. Jessica walczy z demonami. Jest rozpoznawalną publicznie osobą, która nie chce w żaden sposób pozwolić samej sobie na prawdziwy kontakt z emocjami. Wspomnienia są dla niej bolesne, a codzienność stawia zbyt trudne wyzwania. Jessica chciałaby zniknąć, choć istnieje i funkcjonuje w kilku wymiarach. Trudno jej zbliżyć się do tego najbardziej intymnego, nawiązać kontakt ze sobą. Tymczasem ma sobie wiele do zarzucenia, codzienne życie w Sztokholmie jest pełne gier z ludźmi wokół, dość męczące, szybkie i niepozwalające na złapanie oddechu. Jessica postanowiła tak żyć, bo chciała zapomnieć. Walczy ze stanami lękowymi, drżącą dłonią trzymając blister zoloftu. Tak skoncentrowana na sobie nie jest w stanie przyjmować informacji zwrotnych od ludzi z jej najbliższego otoczenia. Jej postrzeganie siebie zmieni się dopiero wówczas, gdy zacznie czytać wspomniany już pamiętnik.

Podoba mi się klamrowa konstrukcja tej opowieści. Co autor ukrył między zniknięciem pewnego mężczyzny a późniejszym zniknięciem kobiety? Opowie o tym, jak kształtują nas czas i okoliczności, w których pojawiliśmy się na świecie. Odchodząc od symboliki rodzinnego dramatu i decydując się na innego rodzaju grę z czytelnikiem, wskaże, co fasadowego jest w samej Szwecji. Aż do zakończenia, które – jak wspomniałem – psuje dość spójną opowieść mogącą uwieść nie tyle niedopowiedzeniami, ile przede wszystkim spojrzeniem na dwie bohaterki: tę, która życie ma już za sobą i nie może absolutnie niczego zmienić w jego kształcie, i tę, dla której życie być może dopiero się rozpoczyna, choć spisała je na straty i męczy się ze swą tęsknotą oraz poczuciem niedopasowania. Warto zaznaczyć, że działania i przemyślenia Jessiki są mocno teatralne i można odnieść wrażenie, że bohaterka na każdym kroku histeryzuje. Strandberg pokazuje nam poprzez proste zderzenie, jak nieznaczące mogą być nasze lęki i neurozy w porównaniu z tym, co przeżywają inni. Jessica konfrontuje się z bólem i rozczarowaniami, których być może sama nie mogłaby w życiu unieść. Autor z tej konfrontacji wyprowadza dość ciekawą wykładnię życia i funkcjonowania społeczeństwa szwedzkiego w obrębie kilku dekad.

To intrygująca powieść o tym, jak często w naszym świecie kipią niewyrażalne emocje, o których nikt postronny nie może wiedzieć. O tym, jakim emocjonalnym wulkanem potrafimy być, przekuwając tę siłę na autodestrukcję albo… Tu właśnie pojawia się kilka ciekawych hipotez, co można zrobić ze swoim nieszczęściem, jeśli już się je tak zdefiniowało. „Pół życia” to także ciekawa fantazja o tym, w jaki sposób tracimy swój cenny czas i jak bardzo deformujemy swoje życie tylko po to, by uzyskać namiastkę poczucia bezpieczeństwa. Ogólnie zatem jest to książka warta poznania, ale to także świadectwo tego, że autor zgodnie z tytułem chciał przełamać powieść na pół, jednak jej pierwsza część jest boleśnie banalna i nudzi. Strandberg mówi mimo wszystko kilka ważnych prawd o istocie ludzkiej ugodowości i gotowości na bolesne kompromisy dla dobra innych. Opowiada także o tym, jak istotna jest walka o osobiste szczęście. Te truizmy nie brzmią wcale fatalnie, bo „Pół życia” to jednak inteligentna powieść z niejednym przesłaniem.

„Mazel tow. Jak zostałam korepetytorką w domu ortodoksyjnych Żydów” J. S. Margot

Wydawca: Czarne

Data wydania: 4 lipca 2018

Liczba stron: 320

Przekład: Małgorzata Diederen-Woźniak

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: O poszanowaniu

Kiedy bohaterka książki po raz pierwszy z nieśmiałością wybiera numer telefonu do swoich przyszłych żydowskich pracodawców, jednym z pierwszych pytań stawianych przez rozmówczynię jest pytanie o to, czy potrafi ich szanować. Myślę, że „Mazel tow” to przepiękna książka o szacunku właśnie. Niekoniecznie o kulturowych zderzeniach, które prezentowane są z wielu różnych punktów widzenia i mają odniesienia do sposobu życia oraz światopoglądu zarówno autorki, jak i jej ortodoksyjnych żydowskich pracodawców, którzy chcą, by pomagała ich dzieciom stać się lepszymi przede wszystkim na gruncie szkolnych sukcesów. J.S. Margot opowiada o tym, jak niewiele rozumiemy pod pojęciem szacunku i jak często tolerancję mylimy z prawdziwym poszanowaniem, ukłonem wobec inności i odmienności. Na bazie wypracowanego latami szacunku tworzy się wspaniała więź emocjonalna, którą belgijska pisarka bardzo interesująco przedstawia. Wychodzi od zaskoczeń, czasem dramatycznych zderzeń, nieporozumień i wielu pojawiających się pytań, a kończy podsumowaniem tego, jak wiele dała jej wieloletnia, niezwykła przecież przyjaźń. Taka, o którą trudno bez odpowiedniego zaangażowania oraz empatii.

„Mazel tow” to wspomnienia sprzed dekad, ale również istotna książka o tym, jak bardzo różnorodna jest społeczność żydowska na całym świecie. J.S. Margot nie rozumie początkowo tej – występującej nie tylko u ortodoksyjnych Żydów – tendencji do wyróżniania się i ujawniania publicznego swej tożsamości; tej wyjątkowej dumy po tym, gdy to samo ujawnianie się groziło kiedyś śmiercią w komorach gazowych. Z trudem jest w stanie zrozumieć, jak funkcjonuje społeczność, z której wyrastają jej pracodawcy, ale kiedy pojmie nieco więcej, zadaje najważniejsze chyba w tej narracji pytanie. Pytanie o to, jak funkcjonować w dzisiejszym różnorodnym świecie i przestrzegać na co dzień zasad starej wiary, która porządkuje wszystko – od sposobu myślenia po wybór produktów żywnościowych czy możliwości wypoczynku. Jak wokół religijnych prawideł uporządkować życie wtedy, kiedy coraz bardziej liberalny świat domaga się większej otwartości i w niej widzi szansę na dalszy rozwój ludzkości?

Autorka bardzo ciekawie przedstawia dwie perspektywy obserwacji i wzajemnego uczenia się od siebie – ludzi z żydowskiej rodziny oraz flamandzkiej singielki ateistki przywiązanej do wszystkich form życia, dzięki którym może kontestować to, co ogranicza wolność. Najpierw oswajanie codzienności ortodoksyjnych Żydów odbywa się na terenie, gdzie J.S. Margot czuje się u siebie. Jej pracodawcy również, ale wygodniej jest autorce odnosić się do systemu wartości kraju, w którym doświadcza nowych dla niej zderzeń. Potem obserwujemy ją samą jako przybysza. Odbywa podróż do Izraela i choć ma już za sobą lata spędzone z rodziną Schneiderów oraz zawiązane przyjaźnie z ich dziećmi, ponownie znajduje się w sytuacjach, które nie tylko ją zaskakują, ale każą na nowo uczyć się szacunku. Daleko w Belgii już się go nauczyła. Pobyt w Izraelu poszerza jej perspektywę, choć nie umniejsza wagi zdumień.

Interesujący jest w tej książce obraz Flamandów z ich uprzedzeniami względem tego, co inne i przede wszystkim niezrozumiałe. J.S. Margot opowiada o belgijskiej dyskryminacji i wynikających z niej animozjach, ale bez osądzania, bez wskazywania błędów w myśleniu ludzi, którzy – tak jak ona – nie doświadczyli tego specyficznego wejścia w dość hermetyczny świat w dużym stopniu niedopuszczający do siebie typowych Belgów. Widzimy rodzinę o bardzo silnej strukturze i niezwykle mocnych relacjach, wzajemnie się wspierającą. Rodzinę, w której zbudowano własne zasady na dość restrykcyjnych warunkach związanych z wyznawaną religią. To mikrospołeczność, w której w odpowiednich proporcjach kształtują się duma ze swej przynależności, świadomość własnej tożsamości i ogromne przywiązanie. Z czasem autorka przestanie być jedynie korepetytorką dzieci. Ten pozornie niemożliwy do zrozumienia świat rodzinnych zależności stanie się czymś bardzo oczywistym, oswojonym i pięknym. Nikt nikogo nie będzie przekonywał do tego, że jego sposób życia i system wartości to coś lepszego. Żydowska rodzina i zaproszona w jej progi belgijska dwudziestolatka zwiążą się na całe życie. Nikt nie spodziewa się tego, jak silna okaże się ta relacja. Jak bardzo w jej umacnianiu pomoże przede wszystkim wzajemny szacunek.

„Mazel tow” to także dość intymna opowieść o traumach i neurozach, które Żydzi zmuszeni są nieść na swoich barkach od czasu drugiej wojny światowej. W wielu przypadkach wybierają milczenie, bo tylko ono pozwala pożegnać się z tym, czego nie można zapomnieć. Wstrząsająca jest przytoczona rozmowa, w której autorka dowiaduje się, że Schneiderowie zawsze mają pod ręką paszporty i są gotowi zmienić miejsce zamieszkania, udać się na tułaczkę jak ich przodkowie. Widmo Zagłady bynajmniej nie obezwładnia. Ono daje konstruktywną siłę do działania. Zaznaczania własnej odmienności i budowania dumy z powodu tego, kim się jest.

Skomplikowana struktura życia wyznawców judaizmu tylko na początku jawi się jako coś nie do pojęcia. J.S. Margot zwraca uwagę na zadziwienia, absurdy, nonsensy oraz również śmieszne zderzenia wynikające z zetknięcia się ludzi różnych kultur. Jest w tych wspomnieniowych opowieściach ukryte bardzo dużo ciepła i takiej szczególnej ciekawości względem tego, co inne i nieoswojone. Otwarcia działają w obie strony. Dokonuje się pewien zaskakujący proces, którego jesteśmy bacznymi obserwatorami zadającymi sobie pytanie o to, czy i nas byłoby stać na taką otwartość i taktowność w trudnych na początku kontaktach. Ważne jest, że w „Mazel tow” nie pojawia się żaden rodzaj strachu ani uprzedzenia, czynnikiem sprawczym jest tutaj przede wszystkim wzajemna ciekawość. I szacunek, o którym wspominam od samego początku. Dzięki J.S. Margot możemy ujrzeć, z jaką łatwością on nam przychodzi. Jak niewiele trzeba, by przestać dziwić się drugiemu człowiekowi. Jak łatwa do przekroczenia jest granica uprzedzenia. Wystarczy chęć, by pytać i szanować. Ważna – zwłaszcza dzisiaj, w czasie nasilenia różnego rodzaju animozji między ludźmi – opowieść o tym, jak dostać się do serc ludzi, którzy pozornie nie są w stanie obdarzyć nas nawet zainteresowaniem.

„Historia przemocy” Édouard Louis

Wydawca: Pauza

Data wydania: 8 sierpnia 2018

Liczba stron: 192

Przekład: Joanna Polachowska

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: Konfrontacje

„Historia przemocy” to kolejna po „Naszym chłopaku” mała powieść o wielkim wydźwięku zaproponowana przez Wydawnictwo Pauza. Czyta się Édouarda Louisa z takim samym poczuciem jak w przypadku książki Daniela Magariela – chciałoby się jak najszybciej z tym, co napisane, pożegnać, a jednak wszystko pozostanie, skumuluje się potem, urośnie do wielkich rozmiarów i będzie paraliżować swoją bezkompromisowością i okrucieństwem. Francuski prozaik podejmuje się tematu specyficznej i bardzo skomplikowanej w swej wymowie konfrontacji ofiary i oprawcy. Analizuje nie tyle sam akt przemocy, ile wynikające z niego konsekwencje. Proponuje mroczną podróż do świadomości człowieka naznaczonego okrucieństwem na zawsze. Wraz z nim naznaczonego także strachem i wszystkim, co ten strach później wywoła. Ile doznanej przemocy zostanie w nas na zawsze? Jak będziemy bronić się przed tym, by nie dawać jej dostępu do naszych emocji? Co możemy zrobić z bezbronnością wobec aktu przemocy i w jaki sposób jego doświadczenie ukształtuje nasze dalsze spojrzenie na życie? To tylko kilka z ważnych pytań, jakie stawia hipnotyzująca i mroczna powieść Édouarda Louisa. Przykuwa uwagę tym bardziej, że jest autobiograficzna. Wychodzimy jednak poza zdarzenia zrekonstruowane tutaj w dynamicznej, niezwykle sugestywnej frazie. Pytanie zasadnicze to pytanie o to, z czym musimy żyć i w jaki sposób dokonujemy wyborów po tym, gdy ktoś na naszej drodze brutalnie zdecyduje za nas.

Nie wiemy, co się stało, ale bacznie przyglądamy się konsekwencjom minionych zdarzeń. Bohater powieści kompulsywnie usuwa ślady obecności oprawcy w mieszkaniu. Obsesyjnie walczy z każdym śladem po nim, także z zapachem. I zaczyna mówić. Słowa nie tyle oddają dramat, ile przede wszystkim są wyrazem kompletnej bezradności, kiedy w języku – podstawowym narzędziu wyrażania siebie – pojawia się bariera, niemożność opisania emocji, nieadekwatność narzędzia opisu do tego, co musi zostać opisane. Nieprzypadkowo zatem powieść przybiera formę rekonstrukcji wydarzeń, ale sięga nie tylko do świeżego dramatu bohatera, przywołuje także jego przeszłość i formy opresji, z którymi zmagał się dużo wcześniej przed tą najtrudniejszą konfrontacją z oprawcą zmieniającym całe jego dalsze życie.

A życie narratora to specyficzne separowanie się od wszystkiego, z czym kojarzy mu się rodzinna prowincja. Zawężone horyzonty myślowe. Niemożność pełnego wyrażenia siebie. Bycie stygmatyzowanym za seksualne wybory. Ostateczny wybór jest jasny – Paryż i wszelkie możliwości, jakie daje. Poszukiwanie wolności w nowym towarzystwie, budowanie na nowo własnej tożsamości, zacieranie śladów… po samym sobie. To ostatnie nie jest do końca możliwe. Nieprzypadkowo o dramatycznych wydarzeniach wigilijnej nocy – mającej oczywiście także znaczenie w rozumieniu tego, że akurat ten wieczór zbliża ofiarę i oprawcę – opowiada mężowi siostra bohatera. Filtruje emocjonalną relację brata przez uporządkowany system własnych przekonań i sądów o tym, jak postępujemy. Ta podwójna perspektywa jest tu bardzo ważna, bo powieść jest przez to bardziej sugestywna. Édouard Louis chce bowiem sportretować, w jaki sposób jedno graniczne w życiu bohatera doświadczenie widzą różni ludzie. Percepcja czytelnicza wyostrza się, ale ostatecznie jest postawiona wobec konfrontacji ze strachem. To o nim w dużej mierze będzie ta opowieść. O traumach i uprzedzeniach, jakie wydobywają się ze zdarzenia na zawsze zmieniającego bieg życia. Takiego, którego każdy z nas chciałby uniknąć. Tu stanie się bliskim świadkiem – przemocy, przerażenia, bezradności i bezkompromisowości ciągu dalszego, kiedy pozostaje już tylko pamięć, jej specyficzne porządkowanie, nieudolne próby przywracania harmonii, proponowanie zrozumienia czegoś, co nigdy nie zostanie zrozumiane…

Ofiarę i oprawcę połączy żądza, ale także to naznaczenie uprzedzeniami otoczenia. Będziemy mieli do czynienia z ludźmi zmagającymi się z pewnym odium, za które nie są odpowiedzialni, bo wytworzone zostało przez relacje międzyludzkie obok nich. Louis próbuje wskazać, od czego i w jaki sposób w życiu uciekamy, a jednocześnie przestrzec przed chaotycznością tych ucieczek, która może doprowadzić do spotkania, a następnie konfrontacji opisanych w „Historii przemocy”. Niezwykłe jest to, jak autor wydobywa z nas ciekawość obu postaci. Widzimy, kto komu robi krzywdę, ale rozmyślamy też o motywach postępowania. Jednego i drugiego zagubionego człowieka. Obu zestawionych ze sobą z ogromnym pokładem różnych od siebie emocji. Są też wspólne. Jest niebezpieczna atmosfera bliskości, która doprowadza do tragedii. I są konsekwencje przejęte przez ofiarę. Bolesny balast nie tyle wspomnień, ile przede wszystkim asocjacji raz na zawsze rujnujących spokój. Gdy język staje się bezradny wobec wyrażania rozpaczy i chaosu, emocje budują swój własny kod przekazu. Niewiarygodne, do jakich wniosków i przekonań sytuacja wymykająca się spod kontroli może doprowadzić na długo po tym, kiedy stanie się już tylko mroczną historią.

Édouard Louis świetnie dobiera tonację i wymiar frazy do trudu retrospekcji, wobec których wspominający wciąż na nowo staje w pewnej formie bezradności. Ta skondensowana w treści opowieść jest przejmującym świadectwem tego, w jaki sposób tytułowa przemoc eskaluje, jakie zgliszcza emocjonalne po sobie pozostawia i jak uniemożliwia odbudowanie siebie sprzed jej uderzenia. Anatomia przemocy proponowana przez francuskiego pisarza to przede wszystkim zaskakująco wrażliwa na detale fantazja o tym, w jaki sposób doświadczenie zła ze strony drugiego człowieka może wedrzeć się pod skórę. Louis opowiada o tym, że przemoc ma niesamowitą siłę mnożenia się, pojawiania się w formach i rejestrach myśli, jakie nigdy by nam nie przyszły do głowy. Jest jak złośliwy nowotwór, który nie odpuszcza, atakując kolejne zdrowe tkanki. Jest przekleństwem, bo wydobywa się ze zła i zmusza człowieka do konfrontacji ze złem prywatnym, w najwyższym stopniu destrukcyjnym. Dlatego chciałoby się jak najszybciej oderwać od opisywanej opowieści, ale doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, że niemożliwe jest niemyślenie o niej. Ludzkie okrucieństwo wydobywa się z bezradności i bezsilności, ale nabiera znaczenia i siły, bo jest czymś niebywale stygmatyzującym. Ta paryska opowieść rozpoczyna się od pewnej niefrasobliwości. Potem następuje czyn. Dopiero później fraza Louisa dotyka najmocniej. Przemoc ma siłę rozprzestrzeniania się. Jest wyjątkowo groźna, jeśli jej wspomnienie stanie się obsesją.

Jest to jedna z mocniej zapadających w pamięć narracji o poszukiwaniach pełnych niepewności oraz o niepewności odnalezienia się tam, gdzie los zmusza do najtrudniejszej z konfrontacji. Prawdziwego zderzenia z samym sobą. Z tym, jak wiele można unieść, jak wiele znieść i jak łatwo poddać się zwątpieniu. Zwłaszcza wówczas, gdy nic nie jest pewne i stałe. Po granicznym doświadczeniu może stać się tylko bólem i uprzedzeniem. Louis opowiada o tym, jak jeden wieczór może zrujnować światopogląd i poczucie bezpieczeństwa. Także pewność tego, kim chcemy być po doświadczeniu rujnującym nas zawsze najdotkliwiej, po doświadczeniu przemocy.

PATRONAT MEDIALNY

„Ostatni pustelnik. 27 lat samotności z wyboru” Michael Finkel

Wydawca: Wydawnictwo Poznańskie

Data wydania: 18 lipca 2018

Liczba stron: 238

Przekład: Katarzyna Bażyńska-Chojnacka

Oprawa: miękka

Cena det.: 39,90 zł

Tytuł recenzji: Oblicza izolacji

Ten intrygujący reportaż w bardzo szerokim spektrum rozważa zarówno pojęcie, jak i znaczenie samotności w życiu człowieka. To kolejna książka przyglądająca się temu z nieco badawczej perspektywy. Samotność może być traumą oraz źródłem udręki, ale jednocześnie bywa stanem całkowitego spełnienia i szczęścia. Michael Finkel korzystał z wielu materiałów źródłowych i przytacza także „Samotność” Anthony’ego Storra, której jego reportaż stanowi dość ciekawe uzupełnienie. Analizując życie człowieka, który w XXI wieku świadomie odciął się od społeczeństwa i zamieszkał w lesie, amerykański reporter próbuje zbudować spójną narrację pytań o istotę ludzkiego odosobnienia. Rozważa problem granic wolności, jakie sami sobie wytyczamy, ale także fantazjuje o tym, dlaczego uciekamy w wir zajęć i wielu kontaktów z innymi – zwłaszcza wtedy, gdy nas to po prostu męczy. „Ostatni pustelnik” to świetna książka wychodząca od losów jednego człowieka, ale ujmująca ludzkość i jej potrzeby w bardzo szerokim znaczeniu. Opowiadająca przede wszystkim o tym, kiedy rodzi się w człowieku emocjonalna gotowość do izolacji. Czym ta izolacja ma być i jak ma się do prawdziwego przeżywania świata.

                                                                                                                                   

Wszystko zaczyna się jak rasowa powieść sensacyjna. Oto zostaje ujęty rabuś, który nocą okrada siedziby ludzkie wokół jeziora North Pound w stanie Maine, za każdym razem robiąc to w taki sposób, że nikt nie może wpaść na jego ślad. Obserwujemy spektakularną scenę zatrzymania człowieka, który dokonał tysiąca kradzieży, ale nie ich liczba jest tutaj zaskakująca, lecz motywy, dla których kradł. Poznajemy Christophera Knighta – postać, która w 2013 roku na krótko zelektryzowała amerykańską opinię publiczną. Knight przez dwadzieścia siedem lat żył w obozowisku skrytym w gęstym lesie i jego jedyny kontakt ze światem zewnętrznym polegał na tym, że podbierał żywność i inne potrzebne do przetrwania rzeczy ludziom zamieszkującym tereny nieopodal jego pustelni. Czy rzeczywiście był to jedyny kontakt ze światem? Czy Knighta można nazwać klasycznym pustelnikiem? Uciekł od świata, ale jednak korzystał z jego dóbr, dopuszczając się czynów przestępczych. Intrygujący outsider czy niebieski ptak, którego niektórzy bohaterowie reportażu Finkela nie wahają się nazwać pasożytem? Jak ocenić życie tego człowieka w lesie – czy była to spójna kontestacja rzeczywistości, czy też może fanaberia spaczonego umysłu?

Podoba mi się to, w jaki sposób autor portretuje swojego bohatera. Prezentuje nam bardzo różne, skrajne opinie na jego temat, a samo zachowanie Knighta zostaje nie tyle odtworzone, ile umieszczone w kilku ciekawych kontekstach, także pośród rozważań natury antropologicznej. Sam kontakt Finkela z Knightem jest specyficzny. Co połączy wydobytego z lasu mężczyznę, który nie umie odnaleźć się w świecie świadomie opuszczonym przed laty, z reporterem z drugiego końca kraju, wykazującym się wyjątkowymi taktem i empatią w stosunku do kogoś, kogo media obdarzyły zainteresowaniem na krótko, bo i jego legenda dość szybko narosła, a potem spowszedniała?

Myślę, że Michael Finkel chce innych odpowiedzi niż te narzucające się od razu. Nie jest dla niego najbardziej istotne, dlaczego Christopher Knight ukrył się w lesie i dlaczego tak konsekwentnie trzymał się na uboczu, korzystając jedynie z dobrodziejstw lodówek i spiżarni ludzi mieszkających nieopodal. Ważna jest dla niego filozofia izolacji – tego konkretnego człowieka, ale także znanych z historii ludzi świadomie rezygnujących z jakiegokolwiek udziału w życiu społecznym, odpowiedzialności za kształt otaczającego ich świata. „Ostatni pustelnik” to pełna sentymentalizmu, ale także baczności w przyglądaniu się opowieść o tym, kim jesteśmy społecznie i kim możemy się stać, porzucając uwarunkowania i konieczności życia w społeczeństwie. Finkel nie kryje zafascynowania tematem. Zdaje sobie sprawę, że sam w minimalnym stopniu uczestniczył w wyobcowaniu i że ten stan z różnych powodów mu się podobał. Analizując postawę swojego bohatera, mierzy się z trudnym tematem odchodzenia na własne życzenie oraz tym, z czym wiąże się to też dla bliskich osoby odchodzącej.

Najciekawsze w tej książce jest milczenie. To Knighta i to, które sugeruje sam autor pośród pytań retorycznych i świadomie podkreślanego zagubienia się w temacie. Reportaż jest spójny i ma wyraźną konstrukcję, ale powstał przede wszystkim z wątpliwości. One także go zamykają. Najbardziej bowiem przejmujące jest opowiadanie o tym, jak świat zmusza uciekiniera do tego, by znowu stał się jego częścią. Interesująca jest sama postawa Knighta, jego małomówność, a jednocześnie świadomość tego, jak dobrać zdania i wyjaśnić choć kilka wątpliwości związanych z jego osobą. Ta książka ma kusić wielbicieli Thoreau, jednak główny bohater uznaje go za pustelnika dyletanta. Wyznacza sobie własną przestrzeń izolacji, ale jednak wciąż ją przekracza, wciąż sięga po dobra innych. Jak rozumieć jego filozofię i czy jest ona dostatecznie logiczna, aby można było ją pojąć?

Michael Finkel zastanawia się nad tym, w jaki sposób wypracowujemy sobie dystans do siebie, jaka przestrzeń tego dystansu jest nam potrzebna i co wywołuje paniczną chęć nagłego odcięcia się od bodźców zalewających nas przez dzisiejszy świat, z którego naprawdę trudno się wydostać. Ciekawe są motywy postępowania Knighta, ale także śledzenie zrekonstruowanych przez Finkela relacji rodzinnych bohatera. Być może w nich kryje się jedna z odpowiedzi na zadawane w tym reportażu pytania. Być może trzeba zapytać świat, dlaczego niektórzy się od niego odwracają. A może chodzi tu głównie o subtelne nakreślenie różnicy między opresją samotności a pojmowaniem jej stanu jako samospełnienia.

Christopher Knight zachował prawo do publicznego milczenia i osadził się w nim, bo tak było bezpiecznie. Finkel przełamał to milczenie, ale czy naprawdę dotarł do umysłu swojego bohatera? Czy w całej tej opowieści naprawdę chodzi o udzielanie odpowiedzi? Myślę, że to jeden z tych zaskakujących reportaży, w których od początku nie wiemy, na jakiej pozycji zasadza się autor, co chce osiągnąć, ale przede wszystkim – w jaki sposób zaprezentować nam problem, którego zdefiniowanie wydaje się równie trudne. Świetny przykład książki będącej wyzwaniem. I naprawdę dobrze napisanej historii o ludzkiej osobności i jej sile.

„Kirke” Madeline Miller

Wydawca: Albatros

Data wydania: 13 czerwca 2018

Liczba stron: 416

Przekład: Paweł Korombel

Oprawa: twarda

Cena det.: 42,90 zł

Tytuł recenzji: Mitologiczne uzupełnienia

Madeline Miller pisze mitologię grecką na nowo. W jej powieści dostrzeżemy umiejętność wydobywania z powszechnie znanych tekstów kultury tego, czego zawsze brakowało interpretatorom. Chodzi o wiarygodność psychologiczną postaci, które nie są koturnowe i jednoznacznie kojarzone z narzuconymi im od wieków przymiotami. Miller czyni z nich istoty owładnięte namiętnościami, realizujące pasje, krzywdzone i krzywdzące, przeżywające wszystkie rodzaje smutku, rozczarowań, ale także głęboko zapatrzone w ideały, kierujące się czytelnym kodeksem moralnym, zagubione i pewne siebie. Gdyby tak wyglądała cała mitologia, nie byłoby do niej przypisów w postaci parafraz czy dzieł naukowych. Nie byłoby tej sfery domysłów i fantazji, w którą amerykańska pisarka wchodzi bardzo odważnie i niezwykle subtelnie.

Miller czyni główną bohaterką swojej powieści postać epizodyczną i wspominaną w mitologii na prawach pewnego rodzaju ozdobnika fabularnego. Kirke jest w pewien sposób uprzedmiotowiona, a Miller czyni z niej niezwykle konsekwentną w działaniu i zdeterminowaną kobietę, której wizerunek psychologiczny może równać się tym kreślonym dawniej w powieściach dojrzałego realizmu. Wykorzystany jest tu niejednoznaczny status– bohaterki – zawieszonej między światem bogów a światem śmiertelników. To ludzie intrygują ją bardziej niż bogowie. To przez bogów zostaje zesłana na swą wyspę, by wieść samotnicze życie i dzięki temu, dzięki rozmaitym przypadkowym kontaktom, nawiązywać więź z tymi, którymi gardzą nieśmiertelni, a którzy odegrają w życiu Kirke bardzo ważną rolę.

Powieść sprytnie wykorzystuje fakt, że w mitologii Kirke portretowana jest jako ta, która w zasadzie bez większych sprzeciwów przyjmuje swoją rolę samotniczki na zesłaniu. Miller najpierw portretuje wyobcowanie w życiu rodzinnym bohaterki, a później krok po kroku stara się pokazać, w jaki sposób Kirke mierzy się ze stygmatem innej, nieudanej, niespełniającej oczekiwań, by odnaleźć się w szeregu zupełnie nieprzewidzianych przez jej rodzinę relacji, a w końcu – by odnaleźć siebie w tym trudnym do zdefiniowania statusie istoty oddalonej zarówno od wieczności, jak i od kruchości życia naznaczonego śmiercią. Kirke jest więc chodzącą ambiwalencją, ale jednocześnie postacią uosabiającą wszystkie wielkie namiętności, jakimi kierowali się zarówno bogowie, jak i ludzie. Tkwiąc między przynależnością a pragnieniem wydobycia się z niej, jest bohaterką nie tylko dynamiczną. Ma w sobie moc połączoną z tragizmem. Niesie w sercu traumy, których pożegnanie będzie się wiązało z trudnymi decyzjami. Będzie gotowa sama stanowić o sobie i zmierzy się zarówno z boską bezdusznością, jak i ludzkimi słabościami, w których mimo wszystko odnajdzie się bardziej niż tam, skąd zesłano ją na wygnanie.

Czytanie „Kirke” to prawdziwa przyjemność nie tylko dlatego, że wchodzimy w sferę domysłów, która staje się czytelnym obrazem targanych emocjami i przeżyciami bohaterów z różnych stron świata. Z tej, w której dominują podporządkowanie i groza, oraz z tej, gdzie walczy się ze świadomością rychłego odejścia i chce się swój krótki czas przekuć w żywot do zapamiętania przez kolejne pokolenia. Bardzo interesująco przedstawione są przede wszystkim relacje Kirke i Odyseusza, a także – później – bliskość między nią a członkami jego rodziny. Miller nie idzie w kierunku uproszczeń. Obecność Odyseusza na Ajai jest dla Kirke wyzwaniem. Ten mężczyzna oddziałuje na nią silniej, niż mogłaby przypuszczać. Jest oczywisty w swych działaniach i decyzjach, a jednocześnie bardzo enigmatyczny. Pozostanie z nim to zagadka współistnienia, pożegnanie go jest początkiem trudności w interpretacjach jego działań. Pomnikowy Odys staje się w narracji Miller głęboko sfrustrowanym i zagubionym człowiekiem, który z determinacją podąża w kierunku swego domu, by potem wnieść do tego domu chaos i zniszczyć relacje z najbliższymi.

Nic nie jest oczywiste i jednoznaczne w tej powieści, dzięki czemu Miller trzyma czytelnika w szachu. Z jednej strony doskonale wiemy, co ma się wydarzyć i jaki splot okoliczności wywoła taką, a nie inną zmianę. Z drugiej jednak – obserwujemy nakreślone w mitologii fakty z zaskakująco bliskiej nam perspektywy. Zbliżamy się do tego, co jest istotą boskości, a co staje się stygmatem dla ludzi. Kirke dokonuje wyboru. Wie, w której grupie chciałaby się znaleźć i gdzie odnalazłaby swoje miejsce. Do czasu podjęcia ostatecznych decyzji będzie się musiała mierzyć – z samą sobą, wielkimi wątpliwościami i namiętnościami, ale przede wszystkim z poczuciem wyobcowania i świadomością, że brak przynależności stwarza w życiu większy rodzaj banicji niż czytelne odtrącenie, zwłaszcza przez bliskich.

Madeline Miller pięknie buduje tutaj pewną wspólnotę doświadczenia tych wyobcowanych i skazanych na wieczną karę. Mam na myśli subtelne połączenie losów Kirke z losami Prometeusza. Szczątkowa relacja, jaką w tej powieści nawiązują, będzie jednak solidnym fundamentem opowieści o tym, jak wiele trzeba na swoich barkach unieść, by pokazać, kim się jest i kim chce się być bez względu na uwarunkowania i szereg niepisanych praw, wobec których trzeba się zbuntować, gdyż taka jest cena niezależności. Kirke wydobywa się z tej powieści jako postać najpierw niezwykle udręczona, potem jednak wchodząca w skomplikowane relacje, dzięki którym – paradoksalnie – ułoży się ze swoim sumieniem i pragnieniami, odnajdzie swoje miejsce, będzie gotowa na dramatyczny wybór, ale jednocześnie stanie się w tym wyborze szczęśliwa.

I jeszcze przestrzeń, w jakiej dokonują się przemiany. Ajaja, gdzie można liczyć tylko na bliskość świata przyrody, enklawa wyobcowania, a jednocześnie miejsce najważniejszych życiowych doświadczeń. Kawafis pisał o tym, że każdy podąża do swojej Itaki. Miller po latach zdaje się sugerować, że każdy z nas ma własną Ajaję – przestrzeń mierzenia się z samym sobą, która może stać się opresyjna lub wyzwalająca, w zależności od tego, jak potraktujemy wyzwanie konfrontacji z emocjami, przeżyciami i jak nazwiemy te emocje. Czułość i empatia wobec śmiertelników każą Kirke zamienić wyobcowanie na Ajai w szereg decyzji zmieniających na zawsze jej życie. To powieść o wydobyciu się z toksycznych zależności, ale także o kobiecej dzielności samostanowienia. Kirke doznaje upokorzeń jako córka czy kochanka. Odnajduje się pewnie w innych rolach. Jest gotowa zdefiniować na nowo doświadczenia z Ajai, by – tak jak jej kochanek i syn – naprawdę ruszyć w drogę…

„Kirke” to opowieść o tym, że każdy rodzaj pogardy i lekceważenia można przekuć na pewność siebie i konsekwencję w działaniu. Interpretacja mitologii greckiej i jej autorskie uzupełnienia czynią z powieści Madeline Miller lekturę satysfakcjonującą i przynoszącą nowy punkt widzenia na to, jak kształtowała się opozycja bogów i śmiertelników, oraz sugerującą, że ta opozycja nie była tak jednoznaczna, jak suponują to teksty starożytne. Warto wejść w świat wyobraźni amerykańskiej pisarki, bo to mit napisany na nowo. Właściwie niejeden mit. Odwiecznie znana narracja nabierająca zupełnie nowego kształtu i nowej wymowy.

„Tłuczki” Katarzyna Wiśniewska

Wydawca: Nisza

Data wydania: 21 maja 2018

Liczba stron: 240

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det.: 37 zł

Tytuł recenzji: Ślady tyrana

Myślę, że wymaga dziś dużo odwagi i umiejętności przykucia uwagi czytelnika napisanie o toksycznej rodzinie, temacie dyżurnym współczesnej prozy polskiej od lat, egzemplifikowanym przez tak dobre – i różne od siebie – powieści jak „Szopka” Zośki Papużanki czy „Zależności” Łukasza Suskiewicza. Katarzyna Wiśniewska zaskakuje przede wszystkim formą swojej debiutanckiej powieści. Cała historia staje się jakby drugim planem, bo najważniejsze wydaje się, co autorka rozgrywa frazą i koncepcją całej książki, jak chce opowiedzieć o fragmentaryczności, niespójności, ale przede wszystkim różnie zaznaczanej – w kontekście stosunku do Kościoła katolickiego – ambiwalentności tej opowieści. Na początku pojawia się proste zdziwienie w związku z brakiem chronologii opowieści. Czy jest on uzasadniony? Dlaczego każdy z krótkich rozdziałów pozostawia tak duże napięcie, taką niepewność? Ku czemu to zmierza i w jaki sposób opowiada się historia podległości, wściekłości, rozczarowania i hipokryzji? „Tłuczki” zachwycają formą. Nieoczywistą, zdumiewającą, wkradającą się do świadomości czytającego. Tu kryje się wielkość tej powieści. Opowiadanie jako zagadka, enigmatyczność dodatkowo frustrująca oraz wywołująca na przemian zniecierpliwienie i bezradność czytelniczą. Bardzo to wszystko dobre, przemyślane, zaskakujące i konsekwentne w swej wymowie. Myślę, że jest to jeden z bardziej znaczących debiutów tego roku. Książka o prezentowanych już zależnościach, patologiach i destrukcyjnych relacjach, ale przede wszystkim powieść rozsadzająca je wszystkie dodatkowo tym, w jaki sposób oddziałuje na czytelnika.

Wincenty trzyma dom twardą ręką. Nie cierpi komunistów oraz słabych ludzi. Słabych zwierząt również. Tak jak kreśli projekty doskonałych mostów, tak równie precyzyjnie projektuje życie rodzinne – przede wszystkim kobiet z jego otoczenia. Wincenty ordynuje, ustala porządki, celebruje powtarzalne zdarzenia i wyznacza im konkretne godziny. Wszystko ma mieć swój porządek, odpowiedni rytm przemierzania szlaku, jabłko idealnie w kosteczkę, godzina posiłku, decyzje wynikające z jego zarządzeń. To nie tylko obraz domowego tyrana. Wiśniewska idzie dużo dalej – ledwie punktując sferę przeżyć i emocji bohatera, pokazuje potężną siłę oddziaływania Wincentego na to, jak widzieć będą świat i swoją przyszłość zmanipulowane przez niego kobiety. To postać, która nie tylko jest demiurgiem patologii i wyzwala w żonie oraz córkach, a potem we wnuczce tak skomplikowaną sieć mrocznych emocji, że potem siatka ta oddziałuje na odbiór tej historii rodzinnej. Nic nie jest w niej oczywiste. Nie ma prostej zależności między krzywdą a skrzywionym podejmowaniem decyzji w przyszłości. Wincenty to siła i surowość, które nie znikają po jego śmierci. Ale jego zniknięcie, nieistnienie i nieordynowanie już więcej jest tu najważniejsze, bo Wincenty przecież wcale nie odchodzi.

Jego córka Maria pucuje grób ojca do połysku. Ma być czysto, ma być porządek. Trochę to mroczne memento związane z tym, co ustanawiał w życiu ojciec, bo przejęte po nim bezwzględność i bezkompromisowość przechodzą w kompulsywną potrzebę porządkowania otoczenia. Maria zatem będzie walczyć z kurzem i brudem, ale nie odważy się powalczyć z demonami pozostawionymi przez ojca. Czy na pewno? Katarzyna Wiśniewska ukazuje kobiecą bezradność przekutą w niezwykłą siłę. Taką, która zmusza dodatkowo ranione wcześniej kobiety, by wbijać szpile w kolejne, sobie najbliższe, pozornie ukochane, prawdopodobnie nieznoszone tą niechęcią Wincentego, która zatruwa rodzinę jak najbardziej toksyczny jad.

W postaci Łucji, córki Marii, autorka umieszcza najwięcej tropów, po których możemy kroczyć, próbując zrozumieć tajemnice rodzinne. Ściśle powiązane z zaskakującymi punktami widzenia na Kościół katolicki, którego obecność w świadomości bohaterów jest równie toksyczna jak świadomość świata opresji stworzonego przez ojca. „Tłuczki” skoncentrują się na kobietach przede wszystkim wtedy, gdy Wiśniewska będzie chciała zobrazować ogrom opresji wziętych z czasu przeszłego i kanalizowanych w różnych przynoszących dodatkowe cierpienie działaniach. Maria swoją niezależność może pokazać, gdy przebije sobie pępek. Gdy przegna z domu mężczyznę, do którego w zaskakujący sposób zaczęła przywiązywać się Łucja. Córka weźmie po dziadku przekonanie o tym, że ma pełnić konkretną rolę, ta rola ma granice, a poza nimi jest już niemoc, niemożność wzięcia odpowiedzialności za siebie. Dlatego kiedy stający na jej drodze kochanek zechce zamienić intensywność seksualną w partnerski związek, Łucja podejmie taką decyzję, jaka zrodziła się z jej trudnych doświadczeń z dziadkiem. Kobieca tożsamość, mocno nadwątlona i wydobywająca się z przestrzeni różnego rodzaju zakazów, będzie najbardziej intrygującym bohaterem tej powieści. Katarzyna Wiśniewska wyjdzie może od prostych dychotomii, ale w losach swoich bohaterek opowie o skomplikowanym systemie destrukcji patriarchatu, Kościoła i nakładających się w kolejnym pokoleniu komplikacji uniemożliwiających samodzielne i zdrowe funkcjonowanie. Także o tym, w jaki sposób porządkujemy sobie życie przy użyciu niezrozumiałych dla nas kategorii poznawczych. Jak zasady życiowe przekształcają się w egzystencjalny chaos, który boli.

„Tłuczki” to też opowieść o uległości i rodzącym się latami buncie. Zastanawiam się nad tym, czy autorka bardziej odważnie operuje kategorią groteski, czy satyry. Jest niezwykle wyraźna, a jednocześnie niejednoznaczna. Cały czas każe być czujnym wobec prezentowanych wizji świata, cały czas ten świat deformuje przez pryzmat skrzywdzonych bohaterek, ich wypaczonego światopoglądu, wzajemnych relacji naznaczonych i okrucieństwem, i niewymuszoną nonszalancją pokazującą, że bliskość w rodzinie można zakwestionować w dość ciekawy sposób. Tworzy nam zatem Wiśniewska zagadkę lingwistyczną, za którą stoi sieć skomplikowanych zależności życia rodzinnego i społecznego naznaczonych przez wpływy Kościoła katolickiego i jego opresyjną obecność, wieczną obecność w życiu (nie)wierzących. Świetna proza skłaniająca do dyskusji i rozważań – między innymi nad tym, kto jest moralnym i fizycznym zwycięzcą, komu należy się szacunek, kto ulega, a kto kontestuje warunki i zasady od dawna udręczające niejedną rodzinę, całe otumanione religią, zawikłane w niej społeczeństwo. Naprawdę mocna rzecz.

„Żywego ducha” Jerzy Pilch

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Data wydania: 4 lipca 2018

Liczba stron: 200

Oprawa: twarda

Cena det.: 34,90 zł

Tytuł recenzji: W obliczu osobności

Bałem się, że po „Portrecie młodej wenecjanki” może być już tylko gorzej. I nie jest wcale dobrze. Jerzy Pilch proponuje nam kolejną gorzką, tonącą w mroku i autoironii książkę z dość ciekawym pomysłem, ale fatalną realizacją. Książkę w dużej mierze o niczym. A przecież dość inteligentnie wychodzącą od pewnego rodzaju nicości, bo otrzymujemy krajobraz po apokalipsie, czyli ocalały świat bez ludzi, na którym ostał się jedynie narrator tej prozy. Jeśli ostatni człowiek na Ziemi miałby do powiedzenia to, o czym czytamy, faktycznie nie można ubolewać nad tym, że jako ludzkość kiedyś znikniemy. „Żywego ducha” to gawędy, dygresje i opowieść o różnego rodzaju imaginacjach. Sartre w tym świecie byłby szczęśliwy. Nie ma już innych. Jest eksploatowane, trochę w formie ironicznej, trochę w stylistyce literackiej autoadoracji, ustawicznie podkreślane i analizowane „ja”. Czytelnik unieszczęśliwia się na równi z opowiadającym, któremu – naprawdę czytałem uważnie – nie wiadomo o co dokładnie chodzi. O diagnozę opustoszałego świata? Analizę własnej kondycji egzystencjalnej, w której rozważania autotematyczne o statusie twórcy niczego zajmującego nie proponują? O podzielenie się tym rodzajem lęku, który dużo wyraźniej wydobywa się wtedy, gdy zostanie nakreślona ta tragikomiczna osobność? Coraz bardziej zaciera się tu jakakolwiek wyrazistość. Kompletnie nie mamy pojęcia, ku czemu ta książka zmierza. To, co może przy niej zatrzymać, to wyjątkowo sugestywne portretowanie ludzkiej samotności. Smutne, przekonujące i wywołujące stan czytelniczej apatii.

W nakreślonej wizji rzeczywistości nie chodzi tylko o osobność, lecz także o taki obraz apokalipsy mentalnej, którego nie można do niczego porównać, bo jest wyjątkowo subiektywny. Narrator korzysta ze świata, gdzie nie ma już nikogo, kto wyznaczałby granice, ustalał normy, pilnował porządku i był bacznym obserwatorem działań tego, który pozostaje sam ze sobą, ze swoimi wyborami – można wynieść z księgarń czy sklepów papierniczych tyle dobra, ile dusza zapragnie. Pozostają jednak w pamięci i wyobraźni te elementy rzeczywistości, które nakazywały jakieś posłuszeństwo, socjalizowanie się, określanie swojej roli i swojego znaczenia w kontekstach oraz relacjach. Teraz jest już tylko samotność. Uzasadniona tutaj, ale głębsza przede wszystkim dlatego, że nie ta wybrana i ceniona, lecz atakująca bezkompromisowością, nieuniesieniem jej, trudem wytrzymania w takim stanie, odczuwaniem wyobcowania jako boleści.

W tym znaczeniu „Żywego ducha” to naprawdę przejmująca książka. Świadectwo niepogodzenia się z tym, że choroba i jesień życia mogą być tak przenikliwie destrukcyjne. Narrator trzyma gardę i nie poddaje się jeszcze. W zasadzie niewiele obchodzi go los całej ludzkości, która wyparowała. Istotniejsze są po niej ślady – literackie, malarskie, kulturalne i ponadczasowe. Pilch odczytuje sobie na nowo „Wydarzenie” Guido Morsellego, odnajdując nowe interpretacje właśnie dzięki stworzonej dla siebie fikcji literackiej. Ze stanem egzystencjalnego niepokoju w sytuacji hipotetycznego osamotnienia na globie korespondują także książki, które wymieniane są tu w ważnym, choć specyficznie ironicznym kontekście. Pozostaje jednak człowiek, twórca, samotnik i kreator literatury jakby jednoosobowej, z pisarzem i odbiorcą w jednym. Wiem, wszystko w ramach luźnej konwencji spierania się o istotę pisania i autor mimo wszystko pokazuje, że zachowuje resztki poczucia humoru i że zgryźliwość nie jest dowcipem, ale konsekwencją oddalenia się od dowcipnego świata.

Takie to zatem pisanie dla samego pisania. Można odnieść to wrażenie, starając się ze wszystkich sił uchwycić któregoś rozdziału, trzymać mocno jakiegoś ważnego akapitu. Po to, by rozpaczliwie szukać celowości kolejnych. Ich zasadności oraz konieczności napisania. „Żywego ducha” to doskonała próbka stylu i frazy, którą z radością przyjmą wielbiciele pisarza. Mam jednak wrażenie, że wychodząc od ciekawej metafory bycia jedynym i wyobcowanym, Pilch proponuje ostentacyjnie skupioną na sobie narrację będącą sentymentalnym powrotem do czasu minionego oraz próbą uporządkowania sobie tego, kim się jest dla siebie w momencie trudnej konfrontacji. Bo można fantazjować o tym, czy smutny narrator nie jest rzeczywiście w stanie, w którym obecność drugiego człowieka jest dla niego już jakąś abstrakcją. Ludzi wokół nie ma, odeszli razem z pewnymi przemyśleniami, przeżytymi emocjami i światopoglądem. Jego część jest już archaiczna. Jak dziewczyny, z którymi tak ochoczo można było kraść piękne chwile, a dziś tych kobiet nie ma, niektóre nawet umarły ze starości.

Ciekawy jest sposób, w jaki autor rozlicza się tym razem ze stosunków damsko-męskich, zawsze w jakimś stopniu naznaczających jego pisanie i niejednokrotnie wywołujących kontrowersje lub żywe dyskusje. Tutaj mężczyzna Pilcha jest nie tyle pod butem kobiety, ile przede wszystkim oddalony od wszystkiego, z czym kojarzyła mu się sfera kobiecości. Wspomina defekty swoich żon i spotyka kobietę, która potrafi deprecjonować w mocno obcesowy sposób. Kobieta i sfera wolności wyboru, za którą stała jednocześnie pewna sentymentalna chęć odkrywania świata gdzieś pomiędzy granicami płci, tutaj staje się jednym z wielu dręczących wyrzutów sumienia. Wspomnień, z którymi jakoś trudno sobie poradzić. Ale równocześnie – jak każdy wątek tematyczny – dość mocno rozmywa się to w morzu dodatkowych dygresji i cały ten świat opowieści wydaje się równie niewiarygodny jak stworzona w wyobraźni rzeczywistość bez ludzkości. Czemu zatem zawierzyć? Co uznać za istotne i zapadające w pamięć po lekturze?

Zastanawiające może być jeszcze akcentowanie tego braku przynależności twórczej czy intelektualnej, mentalna osobność, dla której zawsze znajdowało się uzasadnienie. Tym razem – jak wszystko wokół – staje się ona dość opresyjna i „Żywego ducha” to taka książka o tym, że w pewnym momencie naszego życia możemy być absolutnie wyobcowani, sami ze sobą, z gorzkim bilansem życiowych zysków i strat. Na ile można się tym wszystkim przejąć, to już inna sprawa, bo każda książka Jerzego Pilcha jest przecież specyficzną grą z czytelnikiem. Tu jednak zasady tej gry i kreacji świata przedstawionego trzymają od początku do końca na dystans. Ta narracja dotyka wielu problemów, ale o żadnym właściwie nie rozprawia. Nie wiem, czy ma nas zawieszać w pustce egzemplifikowanej światem bez ludzi. Nie wiem, czy to był dobry pomysł, by tworzyć dość intrygujący koncept, ale zamurować go słowami niewiele ze sobą niosącymi. Niczego nowego. Niczego naprawdę skupiającego uwagę. Przykro jest sądzić, że Pilch nie ma nam już nic ważnego do powiedzenia, ale ta książka – inteligentnie przecież skonstruowana – jest monologiem, którego porządku nie można sobie jakoś zorganizować w wyobraźni. A może po prostu mnie się to nie udało.

„Powiedz, że jesteś moja” Elisabeth Norebäck

Wydawca: Zysk i S-ka

Data wydania: 11 czerwca 2018

Liczba stron: 512

Przekład: Maciej Muszalski

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det.: 37,90 zł

Tytuł recenzji: Dwie matki, dwie intrygi

Szwedzka debiutantka, Elisabeth Norebäck, proponuje nam thriller psychologiczny – z całą świadomością tego, że wraz z nim wymusza punkt widzenia czytelnika, a także dopuszcza się kilku emocjonalnych szantaży. Dobra literatura obyczajowa opiera się na tym, ale tutaj mamy do czynienia z książka zwyczajnie przegadaną, zwłaszcza w zakończeniu, którego ostateczny finał można przewidzieć dużo wcześniej, co naturalnie jest największym grzechem prozy tego gatunku. „Powiedz, że jesteś moja” znakomicie myli czujność i każe nam lokować nie te emocje co trzeba w stosunku do trzech bohaterek, ale ostatecznie jest powieścią nadzwyczaj dydaktyczną. To, co zawsze irytuje mnie w skandynawskiej prozie tego typu, to te bardzo częste afektowane i górnolotne zdania budujące obraz niezrozumiałej jeszcze dla czytelnika traumy, której doświadcza postać, stawiająca najczęściej pytania retoryczne, nadmiernie dramatyzująca, nieco odstająca z tym tonem od obrazu świata przedstawionego i – co gorsza – irytująca egzaltowanymi określeniami, które nie mają potem pokrycia w fabule. Z tym właśnie Norebäck bardzo przesadza, zwłaszcza w odniesieniu do jednej ze skrzywdzonych bohaterek, robi się to trochę teatralne i można odnieść wrażenie, że jej cierpiące kobiety są gwiazdami jakiegoś monodramu, a nie zakotwiczonymi w skomplikowanych zależnościach bohaterkami.

Co poza tym? Intryga dość ciekawa, oparta na eksploatowanym już nad wyraz często motywie zaginięcia dziecka. Dojrzała Szwedka o uporządkowanym życiu, wspaniałym domu z wygodnymi kanapami, mająca macbooka pod ręką, z idealnym przystojnym mężem i nadmiernie otoczonym troską synem zestawiona zostanie z tą drugą, gorzko doświadczoną życiem, odważnie – jak na takie powieści szwedzkie – krytykującą mit kraju dobrobytu, zmuszoną do pracy za mizerną stawkę i skonfrontowaną z otoczeniem, które zawsze stawiało jakieś warunki, nigdy nie chciało zrozumieć. Norebäck chce zasugerować, że jedna z nich może być bardzo labilna emocjonalnie i jednej trzeba przyglądać się nieco bardziej uważnie, bo motywy postępowania i przykre doświadczenia z przeszłości ukształtowały ją w inny sposób, niż domyśla się tego czytelnik. Ciekawe jest to zestawienie i równie ciekawe portretowanie obu kobiet. Ta powieść zobrazuje, w jaki sposób życiowa trauma wpływa na normalne funkcjonowanie i określi dość interesująco skomplikowane relacje między matką a córką – oparte albo na nadopiekuńczości, albo na poczuciu braku i pustki, z którą nie można sobie dać rady. Cóż z tego, skoro z interesującej dychotomii robi się potem wykład pełen truizmów, a obok niego wydobywa obraz wyjątkowej psychopatii, tak mocno uwiarygodnianej, że wokół znajdą się liczne trupy, ogromna doza agresji i piekielne męki potępionej oraz tej uznanej przez nas szybko za ofiarę.

Ale w orbicie wpływów jest przede wszystkim zagubiona dwudziestodwulatka, która pewnego dnia odwiedza gabinet psychoterapeutyczny, doprowadzając swoją nową opiekunkę do ataku paniki. Stella bowiem odkrywa, że ma przed sobą zaginioną córkę. Nie tę, która przed laty się utopiła, tamtej nigdy nie było, Stella zawsze była przekonana o tym, że jej dziecko żyje. W związku z tym następuje zawiązanie akcji pełne dramatycznych dla niej wydarzeń. Dość wspomnieć, że terapeutka nie będzie w stanie wykonywać swoich obowiązków, bo osobą potrzebującą największej pomocy i wsparcia będzie właśnie ona sama. Norebäck komplikuje jak może zarówno pejzaż emocjonalny swojej bohaterki, jak i motywy jej postępowania, ostatecznie także ich skutki. Byłoby to świetne studium utraty kontroli nad sobą, gdyby nie wspomniane wcześniej przegadanie i poczucie, że mimo szaleństwa kontrolujemy ze Stellą każdy dzień jej zaburzonego życia, każde działanie, słowo czy gest. Jest w tym wszystkim nieco patetyczności, ale najtrudniej zwyczajnie w to uwierzyć. Tym bardziej że zwroty akcji pokażą dość szybko, iż to nie u Stelli pojawiają się największe trudności z właściwą oceną tego, co się dzieje wokół niej i w niej samej.

„Powiedz, że jesteś moja” prowadzi nas przez mroczną przeszłość kobiet, które latami były wręcz przerażone tym, co mogą sobie przypomnieć. Zwłaszcza Isabelle, która tak naprawdę ma być kimś innym, ujawnia nam tajemnice swojego dorastania odpowiednio później i odpowiednio dramatyzując. Elisabeth Norebäck chce opowiedzieć o determinacji w działaniach matki i o bezradności dziecka. O relacji, która nigdy nie zaistniała, ale mimo wszystko jest tu portretowana – czy wiarygodnie, trzeba ocenić samemu. Thriller psychologiczny zamienia się w bardziej skomplikowaną powieść obyczajową o tym, jak i co pamiętamy, w jaki sposób radzimy sobie z trudnymi wspomnieniami, co wypieramy i jaki wpływ na nasze życie mają te wyparcia. Interesująco pokazane są relacje Stelli z mężem, trudna przeszłość i teraźniejszość naznaczona niedomówieniami. Ten idealny związek przestaje być taki, ale autorka dba o to, by bohaterowie jednak się od siebie nie oddalili. W końcu połączyła ich specyficzna, bardzo silna więź emocjonalna i Norebäck podkreśla, że była zdrowa, a jeśli taka, na pewno jest w stanie wytrzymać wszelkie zawirowania i niebezpieczne dla przyszłości związku zbiegi okoliczności.

Ta książka dotyka problemu trudnych, niejednoznacznych uczuć i komplikuje relacje matki z córką, zaznaczając wyraźnie, że każda taka relacja, nawet zerwana, determinuje dalsze życie zarówno kobiety, jak i jej dziecka. Dałem się temu uwieść, ale nie na długo. W gruncie rzeczy Elisabeth Norebäck niczym nie zaskakuje, próbując przedstawić te nietuzinkowe relacje. Potem wszystko zmierza w kierunku jednoznaczności, a przecież powieść wydobywa się z niedopowiedzeń, tym bardziej intrygujących, że wyjątkowo silnie osadzonych w traumatycznej przeszłości, na nowo obecnej, ożywającej i doprowadzającej do spektakularnych aktów desperacji. Jeśli miałbym czuć się do czegokolwiek przekonany, to na pewno określiłbym tę narrację jako dobrą historię o tym, jak kształtują życie smutek i tęsknota, a także o tym, jak niejednoznacznie można je sportretować. Odniosłem wrażenie, że zamiast pogłębienia psychologicznego i przede wszystkim wiarygodności tej książki autorka w łatwy sposób pomknęła ku samej dynamice. A z tego, że na kartach „Powiedz, że jesteś moja” dzieje się naprawdę dużo, niewiele wynika. I pojawia się niedosyt, że to wszystko w gruncie rzeczy takie proste do wyjaśnienia, tak mało oferujące, choć przecież wiele obiecujące.

Elisabeth Norebäck naturalnie odrobiła wszelkie lekcje skandynawskiego kreatywnego pisania i na pewno nie proponuje nam rzeczy kiepskiej literacko. Problem polega na tym, że być może mieliśmy tu unieść na swoich barkach i w swoich sumieniach nazbyt dużo i że mimo wszystko zostało to strywializowane – albo wieczna, oddana miłość albo teatralnie toksyczna, prosta gra oparta na przeciwstawieniach. A nie lubię spłaszczeń, jednoznaczności w opowieściach zapowiadających się na wielowarstwowe, z trudnymi do udźwignięcia wątkami. Dlatego rozczarowuje mnie zamysł i realizacja, aczkolwiek czytanie Norebäck jest frajdą, bo akcja jest niezwykle dynamiczna. Niezły przykład literatury rozrywkowej, ale czy pisarka rzeczywiście taką chciała uczynić tę opowieść?

„Torfowisko” Susanne Jansson

Wydawca: Marginesy

Data wydania: 6 czerwca 2018

Liczba stron: 312

Przekład: Bratumiła Pettersson

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Cena det.: 34,90 zł

Tytuł recenzji: Mroczne odludzie

To kolejny szwedzki kryminał napisany wedle klasycznego wzorca. Doskonałe proporcje opisów świata zewnętrznego, rodzinna tajemnica do rozwikłania, retrospekcje, mrożące krew w żyłach sceny, jasne i proste rozwiązanie skomplikowanej intrygi. W dobrym stylu, przekonująco, świetnie – jakby od linijki. I niczym ta powieść nie wyróżniałaby się pośród dziesiątek, a nawet setek jej podobnych, gdyby nie konsekwentnie budowany klimat grozy oraz wiele pięknych filmowych scen z wykorzystaniem mgły, której opisy naprawdę zapierają dech w piersiach. Susanne Jansson decyduje się na opowieść o mrocznym odludziu, proponuje nam raport z „udręczonego miejsca”, każąc doń przybyć równie udręczonej kobiecie, która wyparła traumatyczne wspomnienia z dzieciństwa, lecz musi na nowo się z nimi zmierzyć, bo dziwnym trafem na miejsce swoich badań naukowych wybiera przestrzeń, gdzie rozegrały się przed laty dramaty naznaczające ją na całe życie. „Torfowisko” ma bardzo wyważone proporcje, zgrabnie balansuje między thrillerem a horrorem, jedynie w zakończeniu dyscyplina myślowa opuściła nieco autorkę, bo wybrać mordercę to jak wylosować ze sportretowanej grupy ludzi kogoś, czyje motywy postępowania będą równie wiarygodne jak tego drugiego czy trzeciego stojącego obok.

Nic to. Intryga naprawdę równoważy niedostatki. Nathalie jest biolożką, która przybywa w rejon mokradeł, by badać wydobywające się stamtąd gazy cieplarniane, a dodatkowo pracować nad doktoratem w mrocznej dosyć atmosferze miejsca, z którym związane są przerażające legendy. Bohaterka lokuje się w domku letniskowym i dość szybko nawiązuje kontakt z czarnowłosym, mającym marokańskie korzenie Szwedem, którego podczas jednej z rutynowych przebieżek po bagnach dopada coś, co dopadało tam ludzi od dawna.

Skupiamy się przede wszystkim na tajemnicy Nathalie. Wspomnieniu, które dopiero podczas pobytu nad torfowiskiem nabiera kształtów i nowego znaczenia. Jansson wprowadza do fabuły także postać policyjnej fotografki – dzięki jej wrażliwości ujrzymy to miejsce z wielu zaskakujących perspektyw. Maya wydaje się ciekawszą postacią niż Nathalie, jej inteligencja, ironia i umiejętność chwytania w kadrze ważnych ujęć czynią z „Torfowiska” książkę naprawdę nietuzinkową. Przyglądamy się bagnistym terenom w otoczeniu lasów z dwóch różnych perspektyw i to, co widzą bohaterki, nakłada się na siebie, potęguje niepokój, czyni zwyczajne odludzie wyjątkowo frapującą przestrzenią.

Jansson opowiada nie tylko o bolesnych doświadczeniach z przeszłości, które na zawsze kształtują charakter i postrzeganie świata, ale także o eskalacji szaleństwa budowanego na domysłach i strachu, także na lokalnych legendach i przekonaniu, że w tymże miejscu martwi urządzili sobie spektakl pochłaniania żywych, że ten proces będzie trwał i że okoliczni mieszkańcy muszą się dostosować do dyskomfortu życia wokół mokradeł. Właściwie tylko one wywołują tutaj dreszcz i umiejętnie przykuwają uwagę, albowiem kilka rozwiązań fabularnych u Jansson nieco kuleje, choć oczywiście robią wrażenie trupy zakopane w tym przerażającym, ale jednocześnie fascynującym – zwłaszcza Mayę Lunde – miejscu.

„Torfowisko” jest historią o tym, do czego doprowadza irracjonalny lęk, ale także o jego strukturze, nasilaniu się, wpływaniu na decyzje życiowe i postępowanie względem innych. Mała społeczność żyjąca wokół bagien oddaliła się od rzeczywistości, tkwi w wyobrażeniach o tym, co niesie w sobie ten adres zamieszkania, do czego obliguje, w jaki sposób kształtuje codzienne życie. Nathalie jest stąd, ale jednak wydobyła się z czasu przeszłego. Tylko pozornie, bo jej badania naukowe będą jednocześnie konfrontacją z lukami w pamięci, które bohaterka w zaskakujący sposób uzupełni. Susanne Jansson da do zrozumienia, że tak specyficzne miejsce, w którym się znajdziemy, specyficznie również kształtuje wrażliwość i postrzeganie zmian, zmusza ludzi do myślenia w określony sposób, zmusza też społeczność do bycia specyficzną, odizolowaną. To taka przestrzeń, do której nie ma dostępu realny świat, ale w której rządzą miejscowe legendy podsycane dodatkowo przez znawcę duchów, człowieka proponującego specyficzną wykładnię koegzystencji świata umarłych z żywymi.

Jansson filozofuje także na temat tego, co znaczy ludzkie istnienie, i o związkach wyobraźni człowieka z ciałem, przywiązaniu do niego, niesłusznej celebracji materii podlegającej rozkładowi jak każda materia organiczna. Wydaje się, że najważniejsze są tu poszczególne sceny, obrazy. Także fotografia, o której filozofii mówi wspominana na kartach powieści Susan Sontag. Maya dużo więcej widzi i rozumie, kiedy pracuje nad swoimi zdjęciami. Punktuje ten mroczny obszar w sobie tylko znany sposób i jednocześnie w fotografiach wydobywa to, co nienazwane, a często przez miejscowych nawet niezauważane.

Poza tym jest wszystko, co powinna zawierać powieść z dreszczykiem: tajemnicze postacie, przedstawienia z mgłą w roli głównej, pustka i cisza oraz szeptane opowieści. Także opuszczone domy i przestrzenie, w których kryją się tajemnice. Wszystko w sugestywnym stylu narracji, która nie pozwala na koncentrację uwagi na detalu, każe postrzegać przestrzeń i funkcjonujących w niej ludzi panoramicznie. Dlatego jest to lektura satysfakcjonująca, choć w dużej mierze przewidywalna, jeśli chodzi o jej konstrukcję. Jansson sugeruje, że wszystko, co mroczne, bardzo często powstaje w naszej wyobraźni. Także niedopowiedzenia czy luki w pamięci mogą chwilowo zamienić życie w koszmar, jeśli skonfrontujemy się z naszymi lękami w przestrzeni, w której samotność będzie bolała, a wyobraźnia rozszaleje się na tyle, by uczynić tę zwyczajną przestrzeń czymś naprawdę niezwykłym i budzącym przerażenie. Sporo trupów, dyskretnie tylko zaznaczony wątek kryminalny, podwójna perspektywa opisu i całkiem spójna koncepcja. „Torfowisko” to książka napisana w klasycznym skandynawskim stylu, ale jednak zapadająca w pamięć. Nawet mimo tego, że z tej budowanej tajemniczości niewiele nam zostaje, bo autorka dąży do tego, by metodycznie i dokładnie wyjaśniać wszystko, co skryło się w mroku trzęsawiska.