"Księgi Jakubowe" Olga Tokarczuk

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Data wydania: 22 października 2014

Liczba stron: 912

Oprawa: twarda

Cena det: 69,90 zł

Tytuł recenzji: Czekając na Mesjasza...

"Księgi Jakubowe" to intelektualne wyzwanie. Czytelnicza przygoda, która zdaje się nie mieć końca. Wymagająca, bo trzeba jej poświęcić czas i uwagę, jakiej nie oferujemy większości lektur. Multum odniesień do historii, kultury, religii, obyczajowości osiemnastowiecznej na ziemiach polskich i nie tylko. "Księgi Jakubowe" są efektem fascynacji i chwilami, zda się, swoistej obsesji. Imponującym! Siedem ksiąg, sześć lat pracy nad nimi, ponad 900 stron i opowieść, która zadaje pytanie nie tyle o to, jak mimo różnorodności kulturowej i religijnej w XVIII wieku charyzmatyczny Jakub Frank zbudował wokół siebie rzesze wiernych zjednanych obietnicami godnego życia w tolerancyjnym świecie, ale o to, w jaki sposób swym stylem życia i przekonaniami udowadniał, że w Polsce, w której - to słowa jednego z bohaterów książki - "wolność i nienawiść religijna są sobie równe", możliwie będzie religijne pojednanie. Za nim zaś stać miało duchowe odrodzenie, niezwykła przemiana i rosnąca wiara w nowego Mesjasza, która dla jednych stanie się groźnym ekscentryzmem, dla innych zaś - jedyną nadzieją na łez padole, gdzie życie ludzkie usilnie domaga się transcendencji, by uwierzyć, że cierpienia i niesprawiedliwość społeczna są czymś warunkowane i wynikają z jakiegoś nieznanego planu bożego.

Olga Tokarczuk zabiera nas do świata, którego już nie ma, ale który w niezwykły sposób ożywa w narracji przesyconej szczegółami codziennego życia ludzi o różnym statusie majątkowym, różnych przekonaniach, różnej drodze życiowej - zbliżonych jedynie nadzieją oczekiwania na cud bez definicji, ale cud wykraczający poza rzeczywistość. Tą polską, rozpiętą między niebywale odległymi od siebie granicami. Między kulturami, religiami i miejscami, gdzie wielość języków symbolizuje barokową wieżę Babel. Nieprzypadkowo autorka wprowadza nas we mgle najpierw do Rohatyna - tam wśród kościołów, synagog i cerkwi mieszają się też języki, a tym polskim zdaje się mówić niewielu. Tam, w 1752 roku, rozpoczyna się epicka opowieść o człowieku, który otoczony przez innych ludzi, w samotności mierzył się z losem i wciąż pewien był niezwykłego na XVIII wiek przekonania, iż prawda wyzwoli nas gdzieś ponad religiami i podziałami. Jakub Frank - postać wieloznaczna, enigmatyczna, portretowana w powieści w niepokojący sposób; obserwowana przez innych, oceniana, skryta w różnych narracjach, mistycznych zapiskach dziennikarskich czy też w listach. Obecna prawie od początku do końca, ale także przez cały czas tajemnicza, bo z zagadką Franka Olga Tokarczuk mierzyła się latami na wielu różnych poziomach i postanowiła dać temu wyraz poprzez znaki zapytania, nie definicje czy interpretacje.

Lekcje z frankizmu należy odrobić jeszcze przed rozpoczęciem lektury. Czytelniejsze będzie dla nas to, co w tej monumentalnej powieści jest historyczną prawdą, a co autorskim zmyśleniem. Jakub Frank jest od początku postacią mocno kontrowersyjną. Usiłuje odgadnąć, co w każdej religii jest najcenniejsze dla ludzkości, wchodząc w nie i sięgając do źródeł wiary, dla których stara się dać nowe wykładnie. Niezwykłe są te poszukiwania Franka. Z roku na rok zdobywa coraz większe zainteresowanie, coraz większy szacunek. Prowadzi Żydów ku chrześcijańskiemu obrządkowi chrztu. Oczekuje szacunku i godnego traktowania tych, którzy stoją po jego stronie. Nie jest jednak łatwo wierzyć Jakubowi Frankowi, podążać za nim bezkrytycznie, zgadzać się z jego ekscentryzmem i pojmować myśl, która wybiega gdzieś dużo dalej w przyszłość. Życie Franka śledzimy od momentu ślubnego początku nowej drogi życia do śmierci w Offenbach - śledzimy tym samym drogę jego wędrówki, przede wszystkim w sensie geograficznym, ale w przemierzaniu kolejnych granic na mapie ważniejsze są jednak granice dojrzałości do misji duchowego przewodnika. Frank wciąż je przekracza, wciąż oferuje wiele, stale zaskakuje i nie może dziwić fakt, iż jego poczynania zafascynowały Tokarczuk tak bardzo, że poświęciła wiele lat na spisanie historii tego człowieka po swojemu.

Elisza Szor wyraża przekonanie, do którego wracać się będzie, analizując postępowanie Jakuba Franka. "Potrzebujemy mocarza, który wygląda na słabeusza, kogoś bez lęku. On nas stąd wyprowadzi". Podążanie za Jakubem wymaga wyrzeczeń i Tokarczuk celnie zaznacza te momenty historii, w jakich Frank jest całkowicie i świadomie odizolowany. Nie mam na myśli tylko trzynastu lat więzienia w Częstochowie. W bolesnej samotności Franka kryje się zagadka niezwykłego rozumu, który pojmuje dużo więcej i w dużo szerszej niż inni perspektywie. Jego biografia to nie tylko spektakularna próba połączenia tego, co najcenniejsze z trzech religii - muzułmańskiej, chrześcijańskiej i żydowskiej. Te księgi to bolesny traktat o zdobywaniu kilku rodzajów wolności. I o cenie - tej jednostkowej, ale też pewnych grup społecznych - jaką płaci się za wolność światopoglądową i wolność wiary w XVIII wieku.

"Księgi Jakubowe" to proza licznych opowieści i niesamowitych wątków, które mnożą się obok wydarzeń historycznych w magicznym, mistycznym i metafizycznym porządku. Olga Tokarczuk precyzyjnie rozdziela role swym historycznym i fikcyjnym bohaterom. Kreśli wyraziste sylwetki w taki sposób, że dość wyraźnie można odczuć, kogo darzy szczególną sympatią. Choćby ksiądz Benedykt Chmielowski, który w wielowyznaniowym i lingwistycznie zawikłanym Rohatynie, usiłuje nawiązać kontakt z Eliszą Szorem i swoje "Nowe Ateny" wymienić na księgę pozwalającą mu dotrzeć do Żydów, jakich nie zna i których świata nie potrafi opisać. Poczciwy Chmielowski wyłania nam się z mgły o zapachu końskiego łajna, by potem prowadzić drogą swoich myśli. Ksiądz zapisujący świat niczym kronikę. Obok niego zaskakujący i kontrowersyjny Frank, za którym podążają tłumy. A poza drogami rozumienia świata poprzez religię - ważna postać drugiego planu, medyk Aszer Rubin, lekarz-mizantrop, ustawicznie piętnujący ludzką głupotę. Także Nachman-Jakubowicz, mistyczny kronikarz, błądzący i oddający subiektywnie zdarzenia, w jakich często czuje się zagubiony. Moliwda-Kossakowski, nawrócony w Smyrnie, nękany wątpliwościami, naznaczony jakimś wewnętrznym tragizmem oraz niejednoznaczną motywacją w działaniu. Jest także ktoś, kogo sama autorka nazywa narratorem... czwartoosobowym. Staruszka Jenta, która nie umarła do końca. Żegnając się z życiem, nie rozstaje się z nim do końca. Widzi opisywane zdarzenia z niezwykłej perspektywy. Jest w tym dużo metafizyki. Potrzebnej tak bardzo, aby podkreślić niejednoznaczny charakter "Ksiąg Jakubowych". Powieści o różnorodności, jaka jest nam dziś daleka. O religijnym żarze i niepokoju zwątpienia. O ludzkim nieszczęściu i rozpaczliwej wierze w uporządkowany świat, który ktoś kiedyś poukłada wedle boskich praw.

Olga Tokarczuk napisała historię o świecie, jaki znamionuje ustawiczny brak i o człowieku, który był w stanie wielu brak ów rekompensować. Nieprzypadkowo narracja kończy się u progu oświecenia, z którego to początkowo drwi się i ironizuje.  Czy rozum zastąpi wiarę, w której skryło się więcej okrucieństwa niż mógł znieść wokół sam Jakub Frank? Czy jego historia nie daje nam do zrozumienia, że być może w historii wydarzyło się coś, czemu odebrano należne znaczenie i o czym warto na nowo opowiedzieć z kilku różnych punktów widzenia? "Księgi Jakubowe" to niebywale oryginalna rzecz, ale i powieść wymagająca dużo od czytelnika. Z pewnością jedno z wyraźniejszych wydarzeń na książkowym rynku wydawniczym tego roku. Niezwykła, trudna, wymagająca oraz pasjonująca opowieść zmarłych ożywionych przez Tokarczuk w wyraźnym celu i z czytelnymi motywacjami. Książka archaicznie niezwykła. Nie do czytania w pośpiechu. Z fragmentem Historii, o którym wciąż niewiele wiemy.

  KUP KSIĄŻKĘ